Bacteriofaag: oplossing als antibiotica niet meer werkt

Een bacteriofaag is een virus van een bacterie. Wanneer je last hebt van een bacteriële infectie dan kan zeer effectief een bacteriofaag ingezet worden om de bacterie te doden. Het is daarmee een zeer doeltreffend alternatief voor antibiotica. Voor patiënten die te maken hebben met een resistente bacterie is het zelfs vaak de enige oplossing om van het probleem af te komen. Wie anno 2020 een behandeling met bacteriofagen wil ondergaan is helaas vaak aangewezen op zorgaanbieders in onder meer Georgië. Sinds 2017 mogen in België enkele fagen door de apotheek verstrekt worden.

Bacteriofagen

• Antibioticaresistentie: een groot probleem voor de toekomst
• Besmet met een resistente bacterie: en nu?
• Bacteriofaag vaak een oplossing
• Waarom wordt in Nederland niet gewerkt met bacteriofagen?
• Reportage Dokters van Morgen
• Zelf een behandeling met bacteriofagen ondergaan

Antibioticaresistentie: een groot probleem voor de toekomst

Iedereen draagt bacteriën bij zich. Veel daarvan zijn zogenoemde 'goede bacteriën' die gunstig zijn voor bijvoorbeeld de werking van de darmen. Er zijn echter ook bacteriën die ons ziek maken. Als een bacterie bij de mens een ziekte veroorzaakt dan zijn antibiotica de aangewezen middelen om deze te bestrijden. Vaak komen deze in pilvorm en moeten ze enkele dagen in een kuur gebruikt worden om de bacterie effectief tegen te gaan. Zorgt een bacterie voor acuut gevaar dan kan het nodig zijn een antibioticakuur via een infuus rechtstreeks in de bloedbaan te geven waardoor opname in een ziekenhuis noodzakelijk wordt. Dit kan bijvoorbeeld nodig zijn bij een ernstige longontsteking of blindedarmontsteking.

Het is belangrijk dat een antibioticum alleen gegeven wordt wanneer het strikt noodzakelijk is. Het gevaar is namelijk dat men resistentie tegen antibiotica ontstaat. Dit houdt in dat een bacterie niet meer wordt aangedaan door antibiotica en dus kan blijven woekeren. In Nederland is het probleem van antibioticaresistentie nog relatief klein omdat antibiotica hier alleen op recept kan worden verkregen. Er zijn ook landen waar men voor elke verkoudheid zonder recept bij de apotheek een antibioticakuurtje kan halen. In deze landen is het probleem veel groter. Op den duur werken deze middelen dan niet meer. Wanneer een ziekenhuis of verzorgingstehuis in Nederland ontdekt dat iemand last heeft van een resistente bacterie dan treedt direct een strikt hygiëneprotocol in werking om verspreiding te voorkomen.

Besmet met een resistente bacterie: en nu?

Wanneer je een resistente bacterie bij je draagt hoef je hier niet altijd iets van te merken. Je kunt er echter op een bepaald moment ziek van worden en je kunt het bovendien doorgeven aan iemand anders die er dan ziek van wordt. Blijkt een simpele antibioticakuur niet te helpen dan wordt het vaak geprobeerd met een tweede kuur en in een later stadium mogelijk een een kuur die wordt toegediend via een infuus of met een dubbele dosis. Wanneer dit allemaal niet helpt dan krijg je als patiënt over het algemeen vaak de boodschap dat je maar moet leren leven met de ongemakken die de ziekte met zich meebrengt. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat een wond niet heelt of dat je een chronisch probleem blijft houden met bijvoorbeeld de urinewegen of de luchtwegen. Gaat het om een potentieel dodelijke bacterie dan kan iemand ook komen te overlijden door een resistentie bacterie.

Bacteriofaag vaak een oplossing

Iets wat in Nederlandse ziekenhuizen helemaal niet wordt ingezet maar in vooral Oost-Europa veel gebruikt wordt zijn bacteriofagen. Dit zijn in feite kleine virussen die één specifieke bacterie infecteren. Ze bestaan uit een eitwitmantel met genetisch materiaal dat in de meeste gevallen uit DNA bestaat. Ze hebben tevens een soort staart waarmee ze genetisch materiaal in hun gastheer - de bacterie - kunnen injecteren.

Een bacteriofaag kan bij de mens worden toegediend in de vorm van een injectie of drankje en kan in sommige gevallen zelfs geïnhaleerd worden. Waar antibiotica naast de bacterie waartegen ze ingezet worden ook goede bacteriën doden is een bacteriofaag alleen maar effectief tegen één specifieke gastheer. Word je bijvoorbeeld ziek gemaakt door een E.coli-bacterie dan moet een bacteriefaag van de E.coli-bacterie worden toegediend om de ziekte te bestrijden.

Omdat het gaat om een virus van een bacterie is het niet mogelijk dat een bacterie resistent wordt voor een faag en bestaat niet het risico op het ontstaan van een superbacterie. Zodoende helpt een behandeling met een bacteriofaag ook nog gegarandeerd wanneer je voor de zoveelste keer ziek wordt van dezelfde bacterie. Een behandelaar die werkt met bacteriofagen zal wel eerst precies moeten weten met welke bacterie hij te maken heeft. Dit kan worden vastgesteld door middel van een kweek. Er wordt vaak gewerkt met een bibliotheek van honderden bacteriofagen. Is de juiste faag in de bibliotheek aanwezig dan kan deze worden ingezet voor een fagentherapie. Helaas bestaat nog niet voor elke bekende bacterie een faag. Zo is er bijvoorbeeld nog geen voor de Borrelia-bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt.

Waarom wordt in Nederland niet gewerkt met bacteriofagen?

Tot 2018 is er in Nederland geen ziekenhuis dat een behandeling met bacteriofagen aanbiedt. Dit is feitelijk historisch zo gegroeid. Bacteriofagen zijn rond dezelfde tijd ontdekt als antibiotica. Het befaamde Pasteur Instituut in Parijs is hier in de jaren 10 van de vorige eeuw zelfs nog bij betrokken geweest. De wetenschappelijke interesse voor antibiotica heeft in West-Europa echter al snel de overhand gekregen. Omdat men nog niet bekend was met het bestaan van goede bacteriën zag men het bovendien niet als een probleem dat een antibioticum nog meer bacteriën doodde dan alleen de bewuste ziekmaker waarvoor men behandeling zocht. In Oost-Europa - en dan voornamelijk in Georgië - is men wel verder gegaan met het onderzoek naar bacteriofagen. Dit is vooral de verdienste van onderzoeker George Eliava, die er in 1919 al succesvol dysenterie en later gangreen mee wist te bestrijden.

Met de opkomst en ontwikkeling van antibiotica door grote farmaceutische bedrijven is de interesse voor bacteriofagen in het westen lange tijd absent geweest. Pas sinds we weten dat antibioticaresistentie zo'n groot probleem is komt er voorzichtig aan wat meer interesse voor de fagen. In België heeft het tot 2017 geduurd voordat apotheken toestemming kregen om in bepaalde gevallen fagen te verstrekken. In Nederland is dit anno 2020 nog niet het geval.

Zelf een behandeling met bacteriofagen ondergaan

Heb je zelf te maken met een resistente bacterie die in Nederland niet meer bestreden kan worden dan is een fagentherapie wellicht een oplossing. Helaas is het anno 2019 nog niet mogelijk deze in Nederland te ondergaan. Er bestaat echter een aantal alternatieven. Zo kun je ervoor kiezen om zelf naar het Eliava Instituut in Georgië af te reizen. De kosten voor een behandeling (inclusief diagnostiek) en eventueel een kuur die thuis moet worden afgemaakt kostte in 2017 € 3.900. Deze kosten worden niet door de zorgverzekering vergoed. Wie in Nederland uitbehandeld en opgegeven is kan mogelijk aanspraak maken op een Compassionate use-regeling om zo toch een vergoeding te krijgen.

In sommige gevallen is een behandeling op afstand door het Eliava Instituut in Georgië mogelijk. In dat geval moeten eerst monsters opgestuurd worden zodat de bacterie waar het om gaat kan worden geïdentificeerd. In de uitzending van Dokters van Morgen wordt een voorbeeld aangehaald van iemand die hier in totaal € 2.900 voor moest betalen.

Naast Georgië is er nog een klein aantal landen waar ook met fagentherapie gewerkt wordt. Het gaat dan bijvoorbeeld om het Ludwik Hirszfeld Institute of Immunology and Experimental Therapy in Polen. Zij maken echter geen fagen op maat maar hebben fagen voor een groep van vijftien soorten bacteriën (Staphylococcus, Enterococcus, Pseudomonas, Escherichia, Klebsiella, Serratia, Proteus, Acinetobacter, Citrobacter, Enterobacter, Stenotrophomonas,Shigella, Salmonella, Burkholderia en Morganella). De soort bacterie waar het om gaat moet bekend zijn voordat iemand als patiënt geaccepteerd wordt.