Bestralingsenteritis: Schade aan darmen door radiotherapie

Bij het dumpingsyndroom treden diverse stoornissen op nadat een arts een (deel van) de maag verwijderd heeft. Het eten wordt namelijk als het ware “gedumpt” van de slokdarm naar de dunne darm. Door het overmatig snel ledigen van de maaginhoud in de dunne darm verschijnen diverse symptomen, waaronder buikkrampen, misselijkheid, hartkloppingen en zweten. Het levenslang nuttige van kleine maaltijden en het beperken van de suikerinname is nodig bij het dumpingsyndroom, maar soms zijn medicijnen en/of een operatie ook inzetbaar.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken bestralingsenteritis
• Risicofactoren van schade aan de darmen
• Risicogroepen
• Symptomen: Buikpijn
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling door medicatie
• Prognose
• Complicaties van radiotherapie aan darmen
• Preventie

Epidemiologie

Bestralingsenteritis is een aandoening die ontstaat als gevolg van de schade aan de darmen door radiotherapie, vaak als onderdeel van de behandeling van kanker. De epidemiologie van bestralingsenteritis is nauw verbonden met het gebruik van bestraling bij de behandeling van kanker in de buik- of bekkenregio. Het komt voor bij een aanzienlijk aantal patiënten die door radiotherapie worden behandeld voor tumoren zoals die van de dikke darm, endeldarm, baarmoeder, prostaat of eierstokken. De frequentie van bestralingsenteritis is sterk afhankelijk van de dosis en de duur van de radiotherapie, evenals van het specifieke gebied dat bestraald wordt. De aandoening kan zowel acute als chronische vormen aannemen, afhankelijk van de ernst en het moment van optreden van de symptomen.

Incidente van bestraling bij kankerbehandeling

Het gebruik van radiotherapie is een veelgebruikte behandelingsmethode voor verschillende vormen van kanker, vooral in de buik- en bekkenregio. Ongeveer 20-40% van de patiënten die radiotherapie ondergaan voor deze soorten kanker ontwikkelen enige vorm van darmbeschadiging, variërend van milde tot ernstige symptomen. Bij hogere doses radiotherapie, vooral bij patiënten die intensieve behandelingen ondergaan, neemt het risico op bestralingsenteritis aanzienlijk toe. De aandoening is vaker te zien bij patiënten die meerdere behandelingen van radiotherapie hebben gehad.

Tijdlijn van het optreden van symptomen

Bestralingsenteritis kan zich zowel acuut als chronisch manifesteren. De acute vorm treedt vaak op tijdens of kort na de bestraling en wordt gekarakteriseerd door diarree, buikkrampen, en gewichtsverlies. De chronische vorm kan zich jaren na de behandeling ontwikkelen en kan leiden tot langdurige darmproblemen, zoals fecale incontinentie, chronische diarree, of een verminderde opname van voedingsstoffen. De mate en het tijdstip van optreden van de symptomen zijn afhankelijk van de individuele reactie van de patiënt op de radiotherapie.

Mechanisme

Het mechanisme van bestralingenteritis is een direct gevolg van de schadelijke effecten van ioniserende straling op de darmweefsels. De radiotherapie beschadigt de cellen van de slijmvliezen in de darmen, wat leidt tot ontsteking, zwelling, en in sommige gevallen bloeding. De dunne en dikke darm zijn bijzonder gevoelig voor de effecten van bestraling, omdat ze een snel delend celtype bevatten, wat hen vatbaar maakt voor de schade die wordt veroorzaakt door straling. De reactie van het darmweefsel op straling kan leiden tot een verstoring van de normale darmfunctie, wat resulteert in de kenmerkende symptomen van bestralingsenteritis.

Beschadiging van slijmvliezen door straling

Radiotherapie beschadigt de slijmvliezen van de darmen door de celstructuren in het epitheel te verzwakken. Dit vermindert de absorptie van voedingsstoffen en kan leiden tot een verminderde barrièrefunctie, waardoor bacteriën en andere pathogenen makkelijker toegang krijgen tot de bloedbaan, wat kan resulteren in infecties. De ontsteking die ontstaat, kan de darmmotiliteit verstoren, wat de spijsvertering en de stoelgang beïnvloedt.

Verminderde bloedtoevoer naar de darmen

Bestraling kan de bloedvaten die de darmen voorzien van bloed beschadigen, wat leidt tot een verminderde bloedtoevoer naar het darmweefsel. Deze verminderde doorbloeding maakt het darmweefsel gevoeliger voor necrose, een proces waarbij cellen en weefsels sterven door zuurstoftekort. Dit kan leiden tot ernstigere complicaties zoals perforatie of bloeding in het darmkanaal.

Oorzaken bestralingsenteritis

Schade aan gezonde cellen in darm

Radiotherapie gebruikt krachtige röntgenstralen, deeltjes of radioactieve zaden om kankercellen te doden. De therapie schaadt eveneens gezonde cellen in de bekleding van de darm. Een bestralingsdosis van meer dan 40 Gy is schadelijk voor de darmen.

Bij radiotherapie van vormen van kanker

Zo’n 5 à 15% van de patiënten die radiotherapie in de buik of het bekkengebied krijgen, ontwikkelt bestralingsenteritis. Dit gebeurt vooral bij patiënten met volgende typen kanker:

• alvleesklierkanker
• baarmoederhalskanker
• baarmoederkanker
• darmkanker
• prostaatkanker
• rectumkanker

De vaakst bestraalde gebieden zijn het ileum (laatste deel van de dunne darm) en het rectum (endeldarm).

Risicofactoren van schade aan de darmen

Volgende risicofactoren verhogen de kans op chronische darmproblemen door een behandeling via bestraling aan het bekken- of buikgebied:

• aanwezige risicofactoren voor atherosclerose (slagaderverkalking), hypertensie (hoge bloeddruk) en diabetes mellitus (suikerziekte)
• chemotherapie
• een hoge stralingsdosis
• een slechte algemene gezondheid van de patiënt
• hechtingen van de vorige buikoperatie
• peritonitis (ontsteking van het buikvlies door een infectie in de buikholte) voorafgaand aan bestralingstherapie

Risicogroepen

Bepaalde groepen patiënten lopen een hoger risico op het ontwikkelen van bestralingsenteritis. Deze risicogroepen worden vaak geïdentificeerd op basis van hun medische voorgeschiedenis, de locatie van de kankerbehandeling, en hun reactie op eerdere behandelingen. De mate van risico kan variëren afhankelijk van de behandelingsstrategie en de gezondheid van de patiënt.

Patiënten die radiotherapie ondergaan voor kanker in de buik of bekken

Patiënten die radiotherapie ondergaan voor tumoren in de buik, het bekken, of de omliggende gebieden hebben een verhoogd risico op bestralingsenteritis. Tumoren van de dikke darm, endeldarm, prostaat, baarmoeder, en eierstokken worden vaak bestraald in gebieden die dicht bij de darmen liggen, wat de kans vergroot dat de darm wordt beschadigd.

Ouderen en immuungecompromitteerde patiënten

Oudere patiënten en patiënten met een verzwakt immuunsysteem (door aandoeningen zoals hiv/aids of behandeling met immunosuppressiva) lopen een hoger risico op het ontwikkelen van bestralingsenteritis. De verminderde regeneratiecapaciteit van weefsels bij oudere patiënten maakt het moeilijker voor de darmen om zich volledig te herstellen na bestraling.

Symptomen: Buikpijn

Dunne darm

Complicaties van radiotherapie zijn misselijkheid, braken, buikkrampen, diarree (soms diarree met bloed en/of met slijm en/of vetdiarree) en (golfachtige) buikpijn. Buikpijn door een verstopping is echter het belangrijkste symptoom bij bestralingsenteritis. Veel patiënten lijden tevens aan een verhoogde darmfrequentie, gewichtsverlies en/of zware rectale bloedingen.

Schade aan andere gebieden

In de praktijk is de dikke darm ook mogelijk getroffen door radiotherapie en dan met name de endeldarm. De gebruikte term hiervoor is ‘bestralingscolitis’. Door de schade aan de endeldarm, verschijnt mogelijk ‘bestralingsproctitis’ (ontsteking van de endeldarm).

Alarmsymptomen

Bestralingsenteritis kan verschillende alarmsymptomen veroorzaken die wijzen op verergering van de aandoening of mogelijke complicaties. Het is belangrijk dat patiënten zich bewust zijn van deze symptomen, zodat ze tijdig medische hulp kunnen zoeken en verdere schade aan de darmen kunnen worden voorkomen.

Ernstige diarree en bloederige ontlasting

Een van de belangrijkste symptomen van bestralingsenteritis is diarree, die vaak gepaard gaat met bloed in de ontlasting. Dit kan wijzen op ernstige schade aan het darmweefsel, mogelijk door ontsteking of ulceratie van de darmen. Bij het optreden van bloed in de ontlasting of langdurige diarree is onmiddellijke medische zorg noodzakelijk om verdere complicaties te voorkomen.

Abdominale pijn en krampen

Patiënten met bestralingsenteritis kunnen ook last hebben van intense buikpijn en krampen. Deze kunnen variëren van mild tot ernstig en kunnen het dagelijks functioneren aanzienlijk verstoren. Buikpijn kan wijzen op ontstekingen, verstoringen in de darmfunctie, of een teken van ernstigere complicaties zoals perforatie of infectie.

Diagnose en onderzoeken

Diagnostisch criterium

Ongeveer zes weken na het beëindigen van radiotherapie, zijn deze klachten bij de meeste patiënten verdwenen. Van chronische bestralingsenteritis is sprake wanneer de symptomen gedurende drie maanden of langer aanhouden.

Diagnostisch onderzoek

Indien de symptomen zes weken na het stopzetten van radiotherapie nog niet verbeterd zijn, voert een arts een colonoscopie uit. Dit inwendig kijkonderzoek van de darm is nodig om andere oorzaken van de aanwezige klachten uit te sluiten. Daarnaast is hij met een colonoscopie in staat om eventuele bloedingen van bloedvaten (teleangiëctasieën) te behandelen.

Behandeling door medicatie

De behandeling van bestralingsenteritis is voornamelijk symptomatisch gericht, maar is niet altijd eenvoudig. Medicijnen tegen pijn, diarree en misselijkheid zijn voorhanden. Verder moet de patiënt voldoende blijven drinken om uitdroging (dehydratie) te voorkomen. Indien de patiënt toch onvoldoende vocht inneemt, is een ziekenhuisopname noodzakelijk waarbij de patiënt intraveneus (via een ader) vloeistoffen toegediend krijgt. De arts vermijdt indien mogelijk een chirurgische ingreep. Indien echter een darmobstructie of een darmperforatie (gat in darm) aanwezig is, is een operatie noodzakelijk. Acute bestralingsschade aan het rectum leidt tot bestralingsproctitis, wat gepaard gaat met diarree en tenesmen (frequente of aanhoudende drang om zich te ontlasten), met of zonder bloed. Lokale (op de huid aangebrachte) corticosteroïden helpen bij een aantal patiënten.

Prognose

De prognose van bestralingsenteritis is afhankelijk van de ernst van de aandoening en het vermogen van de patiënt om te herstellen van de schade die door de radiotherapie is veroorzaakt. In veel gevallen verbeteren de symptomen met de juiste behandeling en medicatie. Echter, wanneer de aandoening chronisch wordt, kan de prognose variëren, met aanhoudende darmproblemen die het leven van de patiënt aanzienlijk kunnen beïnvloeden.

Milde gevallen en herstel

In de meeste gevallen, vooral wanneer de aandoening in een vroeg stadium wordt vastgesteld, zijn de symptomen van bestralingsenteritis tijdelijk en kunnen ze met de juiste behandeling verdwijnen. Patiënten herstellen vaak volledig zonder blijvende schade aan de darmen, vooral als de symptomen niet ernstig zijn en de aandoening goed wordt beheerd.

Chronische gevallen en levenslange zorg

Chronische bestralingsenteritis kan leiden tot langdurige darmproblemen, zoals constante diarree, verminderde opname van voedingsstoffen, of fecale incontinentie. In deze gevallen kan de patiënt levenslange zorg nodig hebben, waaronder het aanpassen van het voedingspatroon, het gebruik van medicatie om de symptomen te beheersen, en mogelijk chirurgische ingrepen als de schade ernstig is.

Complicaties van radiotherapie aan darmen

Diverse chronische effecten van radiotherapie op de darmen zijn mogelijk. Soms sterven de spiervezels af. Daarnaast is verzwering mogelijk als gevolg van ischemie (zuurstoftekort van het bloed). Soms veroorzaakt de radiotherapie ook littekenweefsel aan de darmen, waardoor een vernauwing van de darmen ontstaat. Dit resulteert dan in een obstructie (verstopping) van de darmen (darmobstructie). Verder komt mogelijk een darmperforatie of een darmfistel tot stand. Patiënten met chronische bestralingsenteritis ervaren mogelijk hypocalciëmie (verlaagd calciumgehalte in het bloed), ferriprieve anemie (tekort aan ijzer in het bloed) en een vitamine B12-tekort. Malabsorptie (slechtere opname van voeding in de darmen) is tot slot een andere complicatie. Dit is het gevolg van bacteriële overgroei in verwijdde segmenten en door schade aan het darmslijmvlies.

Preventie

Hoewel het risico op bestralingsenteritis niet volledig te vermijden is voor patiënten die radiotherapie ondergaan, zijn er verschillende strategieën die kunnen helpen de kans op het ontwikkelen van ernstige darmproblemen te verminderen. Preventieve maatregelen omvatten het aanpassen van de bestralingsdosis, het zorgvuldig plannen van de bestraling om de darmen te sparen, en het implementeren van een geschikte postbehandelingzorg.

Aanpassing van de radiotherapieplanning

Het gebruik van technieken zoals gerichte bestraling of protontherapie kan helpen de schade aan gezonde weefsels, inclusief de darmen, te minimaliseren. Door nauwkeuriger te richten op de tumor kan de dosis die aan de omliggende gezonde weefsels wordt gegeven, worden verminderd.

Voedingspatroon en dieetmaatregelen

Een aangepast voedingspatroon kan helpen bij het beheersen van de symptomen van bestralingsenteritis, vooral in de acute fase van de aandoening. Het vermijden van irriterende voedingsmiddelen, zoals vet of gekruid voedsel, kan de darmklachten verminderen. Daarnaast kan het implementeren van een evenwichtig voedingspatroon dat rijk is aan vezels, vitaminen en mineralen, het herstel van de darmfunctie bevorderen.