Alles over speeksel

Speeksel. Het is de meest onderschatte lichaamsvloeistof van het menselijk lichaam. Jammer, want het speeksel in onze mond is essentieel voor ons bestaan. Het speeksel in onze mond heelt tanden en desinfecteert.

Wat is speeksel

Is speeksel vies? Misschien als schuimende klodder op de grond. Maar een conservator gebruikt het liefst wat spuug om vuil van een kostbaar schilderij te poetsen. In je mond beschermt speeksel tegen bacteriën, en dieren likken niet voor niets hun wonden: spuug werkt desinfecterend. Toch bestaat het voor zo'n 99 procent uit gewoon water. Het is die ene resterende procent die het speeksel zo interessant maakt. Ons speeksel wordt geproduceerd door vijf grote speekselklieren en talloos veel kleinere speekselklieren. Die liggen overal in het slijmvlies van lippen, wangen, tong en gehemelte en zijn voortdurend aan het werk om de mond vochtig te houden.

Afvoerbuis is onhandig

De twee grootste speekselklieren liggen voor de oren achter de wang en reiken vanaf het jukbeen tot aan de onderkaak. In deze klier wordt vooral het waterige speeksel aangemaakt dan nodig is om voedsel in de mond tot soppige brij te vermalen. De buis die het speeksel van deze klier afvoert, mondt uit bovenin onze mondholte, ter hoogte van de tweede maalkies.

Het volgende grote paar speekselklieren ligt achterin de onderkaak. Ook zij produceren vooral het dunvloeibare speeksel. Ze zijn nogal onpraktisch aangelegd: de klieren zelf zitten achterin de mond, maar de afvoer ligt voor in de mond, achter de voortanden. Met als gevolg dat de afvoerbuis onhandig lang is. Aan weerszijden van de tong, langs die afvoerbuis, ligt de laatste grote speekselklier. Vooral hier wordt continu het gewone, wat slijmerige speeksel gemaakt dat we uitspugen. Ook dit komt, samen met het speeksel van de onderkaakklieren, achter de voortanden van de onderkaak in de mond.

Zout gaat eruit

Elke dag maken we een tot twee liter speeksel. De speekselklieren zelf zijn het best te vergelijken met grote trossen bessen. In die 'bessen' wordt speeksel geproduceerd, dat via gangen in de 'takjes' wordt afgevoerd. Heel spectaculair is dat niet. De besjes zijn niet meer dan een dunne wand met aan de ene kant bloed en een afvoerbuis aan de andere kant. Via een truc worden water en zout uit het bloed naar de afvoerbuis getransporteerd. Pas daar ondergaat dit 'primaire speeksel' een nabehandeling: het zout wordt er weer uitgehaald en vervangen door kaliumhydrocarbonaat (dat soms aan zelfrijzend bakmeel is toegevoegd). Dat maakt dat 'secundair speeksel' zoutarm is. Wel zo prettig om de smaakpapillen mee te spoelen. Als ineens heel veel speeksel geproduceerd moet worden, is er geen tijd voor het uitwisselen van zout tegen het kaliumhydrocarbonaat. Dan proeft het speeksel veel meer als gewoon bloed.

Vocht zich vol afweer

Ondertussen zijn nog veel meer stoffen in het speeksel terechtgekomen. Speeksel heeft veel meer functies dan men een jaar of twintig, dertig jaar geleden had durven dromen. De samenstelling is dan ook een stuk ingewikkelder dan men dacht. Al langer was duidelijk dat speeksel, vooral de vloeistof die aangemaakt wordt als voedsel verteerd moet worden, ptyaline bevat. Die stof, tegenwoordig alfa-amylase geheten, is een eiwit dat zetmeel-moleculen in stukken knipt. De vertering van ons dagelijks brood begint dus in feite al in de mond, nog voordat het voedsel onze maag bereikt. Zetmeel bestaat in feite uit een lange reeks suikermoleculen. Dus als we maar lang genoeg op zetmeel kauwen, dan houden we suiker over.

Later werd ook ontdekt dat speekselklieren ook nog antilichamen in het speeksel stoppen. Die antilichamen vormen de eerste verdedigingslinie tegen bacteriën en andere indringers. Ze hechten zich aan de indringer. Die wordt daardoor onschadelijk gemaakt, of kan in elk geval door de rest van het afweersysteem bestreden worden. Die antilichamen zijn al in onze lichaamsvochten te vinden, dus bijvoorbeeld ook in tranen en vaginale afscheiding.

Wonden likken helpt

Veel lichaamsvochten, onder meer speeksel, bevatten lysozym. Dat is een enzym dat bacteriën en schimmels doodt door gaatjes in hun wand te prikken. Inmiddels blijkt dat nog veel meer 'antibiotica' in speeksel zitten. Een bekende andere bacteriedodende stof in speeksel is lactoferrine. Dat vind je ook, samen met antilichamen, in grote hoeveelheden in de eerste moedermelk. Een pasgeboren kind heeft nog geen of te weinig afweer tegen de bacteriën die het onverhoopt binnenkrijgt. Maar het lactoferrine en de antilichamen helpen het kind om de ziekteverwekkers te trotseren. Al deze bacteriewerende stoffen in het speeksel verklaren bovendien waarom wonden likken een goed idee is. Het spuug maakt het de indringers direct lastig. En alle beetjes helpen: hoe minder van de organismen door de wond naar binnen glippen, hoe beter. Verder bevat speeksel zogeheten 'mucines'. Dat zijn stoffen die water slijmerig maken. Het zijn eiwitten met een beetje plakkerig suiker. Ook die worden in de speekselklieren gemaakt. Simpel gezegd voorkomen mucines dat het speeksel snel wegstroomt uit de mond, zoals gewoon water doet, maar dat het speeksel blijft zitten aan de weefsels die anders zouden uitdrogen.

Speeksel heelt gaatjes in de tanden

Ten slotte zit het speeksel vol met 'goede mineralen', zoals jet het in een advertentie zou zeggen. De belangrijkste daarvan is calcium. Calcium heeft enkele belangrijke taken. Het zorgt ervoor dat de mond niet te zuur wordt. Het helpt de mond schoon te houden. En het slaat, samen met fluoride, neer op de tanden. Daardoor kunnen beginnende gaatjes, die het gevolg zijn van het zuur dat bacteriën in de mond produceren, zich weer herstellen. Vroeger dachten we dat gaatjes in de tanden en kiezen (door het verdwijnen van het calcium) onomkeerbaar steeds groter werden. Tegenwoordig weet men dat dankzij het calcium in de mond en de fluoride in de tandpasta, gaatjes ook kunnen 'remineraliseren'. Dat wil dus zeggen dat de tandarts niet onmiddellijk elk gaatje per se moet vullen. En calcium is, om het verhaal rond te maken, noodzakelijk voor de goede werking van het ptyaline, dat het zetmeel in het voedsel afbreekt tot suikers.

Waar blijft kunst-spuug?

Het lijkt zo vanzelfsprekend, ons speeksel. Tot we ons moeten voorstellen hoe het zou zijn om geen speeksel meer te hebben. Want dan zouden we elke paar minuten een paar slokken water moeten nemen, om te voorkomen dat onze mond uitgedroogde en dat onze zere keel zo dicht zou gaan zitten dat we amper nog konden praten. Droog brood konden we dan niet meer eten, en we moesten ook voortdurend letten op goede mondhygiëne. Niet alleen om het tandbederf tegen te gaan, maar ook om schimmels en bacteriën te weren die zich dan haast ongehinderd in onze mond zouden kunnen vestigen. En we konden slechts hopen dat onderzoekers kunstspeeksel zouden maken dat het beter doet dan gewoon water. Maar helaas voor mensen zonder speeksel, spreekt spuug onderzoekers veel minder aan dan bloed, zweet en tranen.

Geen aids door spuug

Nog steeds denken veel mensen dat je aids kunt krijgen via contact met speeksel. Maar alle deskundigen ontkennen dat. Er zijn talloze manieren om het aidsvirus overgedragen te krijgen, maar tongzoenen en het samen gebruiken van bestek of mok horen daar niet bij. Zelfs in het speeksel van aidspatiënten zit amper virus, in elk geval veel te weinig om iemand mee te besmetten. In de mond zijn bovendien geen cellen waar het virus zich aan vast kan hechten, wat voor een besmetting wel nodig is. Het speeksel beschikt over een enorm arsenaal aan desinfecterende wapens. Ook andere virussen weten niet door de mond naar binnen te komen. Er zijn een paar gevallen bekend waarbij iemand orale seks bedreef met wonden in de mond, en daarbij waarschijnlijk wel het virus binnen kreeg. Maar dat is toch wat anders dan iemands vork gebruiken.

Dodelijke sport

Zo ver mogelijk spugen, ofwel ver-spugen, lijkt een gevaarlijke sport. Ongeveer eens per jaar staat in de krant dat iemand tijdens een wedstrijd ver-spugen is overleden. De toedracht is altijd dezelfde. Een groep aangeschoten jongeren besluit tijdens een feestje een wedstrijd te doen om uit te maken wie het verst kan spugen. De wedstrijd speelt zich af op een balkon. Op een gegeven moment is er altijd iemand die een flinke aanloop neemt, zijn evenwicht verliest, en over de balustrade een aantal verdiepingen naar beneden valt. Het Guinnes World Records zwijgt in alle talen over ver-spuug records.