Kruidenbereidingen, hoe en waarom?

In de fytofarmacie, kruidenapotheek en herboristerie worden een groot aantal bereidingsvormen van plantenmaterialen aangeboden. De meest bekende zijn de tincturen, de vloeibare en droge extracten en natuurlijk de infusa, meer bekend als theeën, bereid uit de ruwe grondstof. Daarnaast bestaan nog glycerinemaceraten, integrale suspensies, hydroglycerines, biopoeders en perssappen. Eigenlijk is het drogen van een kruid al onderdeel van de bereiding, zeker als er een voorbewerking aan voorafgaat. Dat verschillende farmaceutisch-technische aspecten ten grondslag liggen aan fytotherapeutische bereidingen moge duidelijk zijn. Het is aan de producent, apotheker, herborist en anderen om de meest toepasselijke te gebruiken bij de invulling van een voorschrift. Dat er ook biofarmaceutische verschillen kunnen bestaan tussen al deze bereidingsvormen schijnt minder evident te zijn. Zelfs bij één bereidingsvorm kunnen door diverse productie- en extractiemethoden verschillen in werkzaamheid ontstaan. Toch wordt hierover in de literatuur weinig gevonden. Er bestaan weliswaar uitstekende monografieën over technologie van plantaardige bereidingen, maar er zijn veel minder gegevens over diverse galenische vormen op basis van werkzame inhoudsstoffen en belangrijke begeleidende verbindingen (biomarkers).

Waarom maken we al die diverse preparaten?

1) het bewaarbaar maken van het kruid,
2) het minder volumineus, meer hanteerbaar en beter verwerkbaar maken en
3) ter verhoging van het gebruiksgemak.
Dat laatste geldt dan vooral voor de toedieningsvormen. Maar ook de verscheidenheid aan materiaal, patiënten, aandoeningen en omstandigheden bepalen de diversiteit. Voor een bepaalde patiënt met een bepaalde aandoening, waarvoor een fytotherapeuticum is geïndiceerd, zal afhankelijk van de omstandigheden het meerdere malen daags zelf bereiden van een infuus (thee) te veel gevraagd zijn en zal bijvoorbeeld het innemen van een droog extract in capsules gemakkelijker zijn. Maar er zijn nog meer redenen om plantenmateriaal op verschillende manieren te bewerken. Meestal gaat er bij de bewerking iets verloren. Het is echter niet de bedoeling dat de werkzame bestanddelen verloren gaan, en dus moeten we er voor zorgen deze zo goed mogelijk te bewaren.

Nut en controle van extractiemethoden

Extractiemethoden hebben als doel de werkzame bestanddelen te behouden en schadelijke en / of niet nuttige bestanddelen (ballaststoffen) zoveel mogelijk kwijt te raken. We denken dan vooral aan zetmeel, cellulose en dergelijke, hoewel sommige "ballaststoffen" weer wel een nuttig effect blijken te hebben en dus wel behouden dienen te worden. Onderzoek aan de Chinese medicinale plant Artemisia annua concentreert zich op de pure verbinding artemisinine, dat nu gebruikt wordt tegen malaria. Onderzoekers van de National Taiwan University hebben echter gevonden dat een Artemisia-extract, dat geen artemisinine bevatte, nog steeds een antimalaria activiteit bezat. Er werden vier flavonoïden gevonden die in dubbele concentratie even effectief bleken te zijn als artemisinine. Maar zelfs in een lagere concentratie bleken deze flavonoïden "een merkbaar en selectief potentiërend effect te hebben op de antimalaria activiteit van artemisinine" . Eenvoudig gezegd: het geheel is meer dan de som der delen. Het is ook mogelijk dat bepaalde werkzame (toxische) stoffen niet gewenst zijn en een speciale bewerking moet plaatsvinden om ze te veranderen of kwijt te raken. In enkele gevallen bezit de verse plant geen, maar de gefermenteerde plant wel actieve bestanddelen of wordt het gehalte aan (actieve) inhoudsstoffen tijdens het droogproces en/of bij het bewaren verhoogd. Bijvoorbeeld het gehalte aan methylbutenol in hop stijgt na het drogen voortdurend, waarbij een maximum wordt bereikt na twee jaar bewaren bij kamertemperatuur. Het is dus ten zeerste afhankelijk van het effect dat we willen bereiken of een verdere bewerking/bereiding nodig is en welke gekozen moet worden.

De verse plant

Indien een plant vers en onbewerkt wordt ingenomen, gaan er geen ingrediënten verloren. Als daarmee een optimale werkzaamheid wordt bereikt, kunnen de planten dus het best kort voor inname worden geplukt. Maar niet iedereen beschikt over een kruidentuin, verse planten zijn niet in alle seizoenen voorhanden, of de plant vereist een specifieke bodem; bovendien zijn zieke mensen vaak niet in staat zelf planten te zoeken.
Van verse planten kunnen infusen worden gemaakt en de industrie bereidt er oertincturen van en zogenaamde integrale suspensies. Ook worden van een reeks planten vers geperste sappen in de handel gebracht. Van verse jonge knoppen worden glycerinemaceraten gemaakt, die worden toegepast in de zogenaamde gemmotherapie.

Gedroogde planten

Waarschijnlijk de oudste en in ieder geval de bekendste methode om verval en bederf van voedsel te stoppen is drogen. Talloze studies zijn gedaan, en vinden nog plaats, naar de veranderingen die plant en plantenstoffen ondergaan tijdens het droogproces. En, afhankelijk van groei- of vindplaats, klimaat en seizoen, omstandigheden en kennis zijn er over de hele wereld diverse methoden ontwikkeld voor het drogen van planten met als doel het verkrijgen van een optimaal product. Ook zijn er gegevens bekend over de gewenste bewaarcondities. Gedroogd materiaal heeft het voordeel, dat het geen directe verwerking behoeft en wordt gebruikt voor de bereiding van een groot aantal producten.
Gedroogd materiaal kan als zodanig direct door de patiënt worden gebruikt om er een aftreksel (thee of infuus) van te maken. Het Fytotherapeutisch Formularium wijdt een heel hoofdstuk aan het afleveren van een simplex of een mengsel van simplicia: men weegt de aanbevolen hoeveelheid kruid af en meet in bijvoorbeeld een bekertje hoeveel ml dat is. Het wordt aanbevolen om dat met een merkstreepje aan te geven; een simpele en sympathieke methode. Er dient wel op te worden gewezen, dat gebruik gemaakt moet worden van simplicia die tot een bepaalde fijnheid zijn gesneden. Dat is trouwens altijd vereist voor materiaal waarvan een thee moet worden bereid en ook dit wordt in het formularium vermeld. Het is natuurlijk ook mogelijk om enkelvoudige doses in theezakjes te verpakken. Verder is het van belang de bereidingsmethode te vermelden en hiertoe heeft het formularium een lijst opgenomen met bijzonderheden.
Gedroogde simplicia worden verwerkt in tabletten en capsules. Hierbij consumeert de patiënt dus direct het integrale product.

Gedroogde biopoeders

Biopoeders zijn een bijzondere vorm van gedroogde simplicia. Biopoeders zijn simplicia, die met behulp van een speciale techniek zeer fijn zijn gemalen. Het materiaal wordt daartoe eerst diepgevroren (tussen -50°C en -80°C) waardoor het zeer bros wordt en gemakkelijk te vermalen. Omdat malen een proces is waarbij warmte vrijkomt, wordt vloeibare stikstof (-196°C) in de molen geïnjecteerd om de temperatuur voldoende laag te houden. Daarmee worden inhoudsstoffen behouden, die bij een normaal maalproces (gedeeltelijk) verloren (zouden kunnen) gaan, zoals vluchtige oliën, vitamines, flavonoïden of alkaloïden. Biopoeders zijn goed te gebruiken in gesloten afleveringen, zoals capsules, maar zeker ook in bijvoorbeeld zalven, crèmes en zetpillen. Biopoeders zijn echter te fijn om er thee van te bereiden.

Tincturen

Tincturen zijn aftreksels bereid door middel van maceratie of percolatie met een alcohol / water mengsel (vrijwel altijd) in de verhouding 1:10 of 1:5, dat wil zeggen éen liter tinctuur wordt bereid uit 100 of 200 gram plantenmateriaal. Het alcoholgehalte zal afhankelijk van de inhoudsstoffen variëren, maar mag nooit minder zijn dan 20% om bederf te voorkomen. Tincturen zijn heel populair; tincturen zijn goed te bewaren, gemakkelijk te verwerken in de receptuur, goed verkrijgbaar en flexibel te doseren. Een relatief nadeel is de verdunning, waardoor afhankelijk van de toepassing betrekkelijk grote hoeveelheden nodig kunnen zijn voor een enkele dosering. De verwerking van tincturen in crèmes en zalven is slechts beperkt mogelijk, terwijl de verwerking in een gel gemakkelijk is.

Het verwerken van kruiden is een vak op zich, toch kunnen ook liefhebbers mits enige kennis van zaken en mits nauwkeurig te werken, zelf ook kruiden verwerken voor eigen gebruik.