Bacteriofaag: fagentherapie behandeling bacteriële infecties
Een bacteriofaag als oplossing voor antibioticaresistentie? Bacteriofagen zijn virussen die bacteriën vernietigen. De bacteriofaag is een klein virus dat alleen een specifieke bacterie infecteert en vernietigt. Gedurende decennia hadden patiënten achter het IJzeren Gordijn geen toegang tot enkele van de beste antibiotica (een algemeen middel tegen bacteriën), die in het Westen werden ontwikkeld. Ondertussen investeerde de Sovjet-Unie in het gebruik van bacteriofagen – virussen die bacteriën doden – om infecties te behandelen. Bacteriofagentherapie wordt anno 2025 nog steeds veel gebruikt in Rusland, Georgië en Polen, maar heeft nooit elders voet aan de grond gekregen. Zo krijgen mensen al bijna een eeuw fagentherapie aangeboden in het Eliava-instituut in Tbilisi te Georgië. Nu men wereldwijd geconfronteerd wordt met antibioticaresistente bacteriën, komt de interesse geleidelijk terug, en tonen westerse onderzoekers en overheden steeds meer belangstelling in fagentherapie.- Wat is een bacteriofaag?
- De geschiedenis van bacteriofagen: de kleine virusjagers die de wereld verbaasden
- Fagentherapie bij bacteriële infecties
- Bacteriofagen zijn specifiek
- Succesvoller dan antibiotica
- Bijwerkingen
- Potentiële voordelen van behandeling met fagen
- Fagentherapie in Nederland en België
- Nederland
- België
- Behandeling met bacteriofagen
- Georgië
- Polen
- Bacteriofagen nog niet het alternatieve wondermiddel voor antibiotica volgens RIVM (28-5-2018)
Wat is een bacteriofaag?
Een bacteriofaag of kortweg faag is een virus dat specifieke bacteriën vernietigt. Er bestaan zo'n 200 fagen. De meeste fagen beschikken over een staart, waarmee ze genetisch materiaal in hun gastheer injecteren. Een faag injecteert één specifieke bacterie. Nadat de faag zich heeft gehecht aan de bacteriewand, injecteert hij zijn nucleïnezuur (DNA) in de cel. Het virus vermenigvuldigt zich en na een tijdje legt de bacterie het loodje.
Structuur van een bacteriofaag met 'staart'eiwitten (onderkant) / Bron: Adenosine, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)De geschiedenis van bacteriofagen: de kleine virusjagers die de wereld verbaasden
Stel je een tijd voor waarin antibiotica nog niet bestonden en bacteriële infecties een doodvonnis konden betekenen. Een tijd waarin onderzoekers het mysterie van het microscopische leven net begonnen te ontrafelen. Midden in dat wetenschappelijke avontuur, begin 20e eeuw, dook er ineens iets bijzonders op: bacteriofagen. Deze piepkleine virussen, die letterlijk bacteriën opeten, werden ontdekt in een tijd waarin de wetenschap worstelde met vragen over leven, ziekte en genezing. Maar hoe ging dat eigenlijk? Wie zag deze "bacteriejagers" als eerste in actie?Het begin: een troebele rivier en een mysterieus verschijnsel
Het verhaal begint in 1915 met de Britse bacterioloog Frederick Twort( Camberley, 22 oktober 1877 – 20 maart 1950). Terwijl hij werkte aan onderzoek naar bacteriën, zag hij iets vreemds. Op zijn kweekplaatjes verschenen er heldere plekken, alsof de bacteriën daar spontaan verdwenen waren. Hij vermoedde dat het misschien om een virus ging dat bacteriën aanviel, maar durfde het niet met zekerheid te zeggen. Twort had geen geld voor verder onderzoek – een klassiek geval van wetenschapper ontmoet budgetproblemen – en liet het daarbij.
Een paar jaar later, in 1917, kwam de Franse microbioloog Félix d’Hérelle (25 April 1873 – 22 February 1949) in beeld. Tijdens zijn onderzoek naar dysenterie (een ernstige darminfectie) ontdekte hij iets soortgelijks. D’Hérelle nam monsters van patiënten en zag hoe een onbekend fenomeen bacteriën letterlijk oploste. Hij noemde deze mysterieuze entiteiten “bacteriofagen,” wat zoveel betekent als “bacterie-eters.” Het leuke? D’Hérelle was er zeker van dat hij iets groots op het spoor was – een nieuw wapen tegen bacteriën.
Fagentherapie: hoop in tijden van infecties
D’Hérelle was niet iemand die stilzat. Hij begon al snel te experimenteren met bacteriofagen als behandeling. Zijn eerste proefpersoon was een jongen met ernstige dysenterie. De jongen kreeg een dosis bacteriofagen en – zoals de verhalen gaan – was binnen een dag beter. Dit was het begin van wat we nu fagentherapie noemen. In de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw werden bacteriofagen in veel landen gebruikt om infecties zoals cholera en tyfus te bestrijden.
Het bijzondere was dat bacteriofagen specifiek zijn: ze vallen alleen bepaalde bacteriën aan en laten je gezonde cellen met rust. Dit gaf hoop, vooral in een tijd waarin antibiotica nog niet bestonden. In landen zoals Georgië en Polen werd fagentherapie zelfs een standaardbehandeling, en dat is het daar nog steeds.
Een verloren kans: de opkomst van antibiotica
Maar toen kwamen de antibiotica. Met de ontdekking van penicilline in 1928 door Alexander Fleming raakten bacteriofagen een beetje op de achtergrond. Antibiotica waren makkelijk te maken, breed inzetbaar en sloegen sneller aan in de medische wereld. Bacteriofagen? Die werden gezien als omslachtig en onvoorspelbaar. In veel westerse landen verdween het onderzoek naar fagen naar de achtergrond.
Toch bleven sommige landen, zoals Georgië, trouw aan de bacteriofagen. Het Eliava Instituut in Tbilisi werd een bolwerk voor fagenonderzoek en produceert tot op de dag van vandaag behandelingen. Inmiddels wordt wereldwijd weer naar bacteriofagen gekeken, nu antibiotica door resistentie steeds vaker tekortschieten. Een soort comeback, als je het zo bekijkt.
Een casus: de jongen en de rivier
Denk aan een anekdote die d’Hérelle vaak vertelde: hij nam eens watermonsters uit een rivier waar cholera-uitbraken voorkwamen. Toen hij bacteriofagen uit dat water isoleerde en toepaste op patiënten, verbeterden ze snel. Het idee dat een rivier, een bron van leven én ziekte, zoiets krachtigs kon bevatten, was revolutionair. Stel je voor: een klein virus dat miljarden bacteriën in één keer kan opruimen, zonder dat je lichaam daar last van heeft. Dat is toch alsof je een superheld vindt op de bodem van de sloot?
Van mysterie tot moderne wetenschap
De geschiedenis van bacteriofagen is een verhaal van hoop, vergetelheid en herontdekking. Het begon met een toevallige ontdekking door een nieuwsgierige wetenschapper en kreeg nieuw leven door een Fransman met een onuitputtelijk enthousiasme. Tegenwoordig staan fagen weer in de schijnwerpers, als mogelijke oplossing voor antibioticaresistente infecties. Het laat zien hoe wetenschap soms cirkels maakt: wat ooit begon als een mysterie, wordt een eeuw later opnieuw gewaardeerd.
Dus de volgende keer dat je over bacteriofagen hoort, denk dan even terug aan Twort en d’Hérelle. Hun nieuwsgierigheid legde de basis voor een ontdekking die misschien wel de toekomst van de geneeskunde kan veranderen. En dat allemaal dankzij een troebele rivier en wat heldere plekjes op een kweekplaatje. Fascinerend, toch?
Fagentherapie bij bacteriële infecties
Fagentherapie of virale fagentherapie is het therapeutische gebruik van bacteriofagen om pathogene bacteriële infecties te behandelen. Fagentherapie heeft veel potentiële toepassingen in de menselijke geneeskunde, evenals tandheelkunde, diergeneeskunde en landbouw. Bacteriofagen zijn specifiek
Bacteriofagen zijn veel specifieker dan antibiotica. Ze zijn meestal onschadelijk, niet alleen voor de mens, maar ook voor andere, gunstige bacteriën, zoals de darmflora, waardoor de kans op opportunistische infecties wordt verminderd. Ze hebben een hoge therapeutische breedte (ook: therapeutische index of therapeutische ratio), dat wil zeggen dat er in de fagentherapie weinig bijwerkingen ontstaan. Omdat fagen in vivo repliceren (vermenigvuldigen), kan volstaan worden met een kleinere effectieve dosis. Aan de andere kant is deze specificiteit ook een nadeel: een bacteriofaag zal alleen een bacterie doden als het overeenkomt met de specifieke stam. Een arts of behandelaar die werkt met bacteriofagen zal daarom eerst precies moeten vaststellen met welke bacterie hij van doen heeft. Dit kan door middel van een kweek. Uit een bibliotheek van fagen wordt daarna de juiste faag gehaald. Niet voor iedere bacterie is anno 2025 een faag bekend.Succesvoller dan antibiotica
Fagen worden momenteel therapeutisch gebruikt om bacteriële infecties te behandelen die niet reageren op conventionele antibiotica, met name in Rusland en Georgië. In Georgië zijn de fagen gewoon in de apotheek verkrijgbaar en worden ze bijvoorbeeld ingezet ter behandeling van een oorontsteking, keelontsteking of blaasontsteking. Er is in 2005 ook een fagentherapie-unit opgericht in Wrocław, Polen.Bijwerkingen
Fagen kennen over het algemeen geen bijwerkingen, ofschoon ongeveer een op de vijftig patiënten een allergie voor fagen ontwikkelt.
Fagentherapie als alternatief voor antibiotica / Bron: Stevepb, PixabayPotentiële voordelen van behandeling met fagen
Niet resistentBehandeling met fagen biedt een mogelijk alternatief voor conventionele antibiotische behandelingen voor bacteriële infecties. De ontwikkeling van fagen kan ook gezien worden als de oplossing voor resistentie. Bacteriën raken niet resistent voor fagen, maar wel voor antibiotica. Bacteriofagen hebben namelijk het vermogen tot snelle mutatie, zodat ze even snel als hun gastheer kunnen veranderen. Voor bacteriofagen bestaat er daarom geen 'superbacterie' die ze niet de baas kunnen. Fagen veranderen met de bacteriën mee. Dit proces van met elkaar mee veranderen wordt 'co-evolutie' genoemd.
Zeer specifiek
Bacteriofagen zijn zeer specifiek, gericht op slechts één of een paar bacteriestammen. Antibiotica hebben een veel breder spectrum (zijn veel minder specifiek), waardoor zowel schadelijke bacteriën als nuttige bacteriën worden gedood. Bij fagentherapie is het onwaarschijnlijk dat nuttige bacteriën worden gedood bij het bestrijden van een infectie. Wel kan het immuunsysteem van de patiënt soms een immuunrespons op de fagen vertonen.
Fagen zijn anno 2025 in Nederland nog niet verkrijgbaar bij de apotheek / Bron: Istock.com/WavebreakmediaFagentherapie in Nederland en België
Nederland
In Nederland en België is behandeling met fagen anno 2025 geen geregistreerd geneesmiddel. Het mag daarom niet zonder meer door artsen worden toegepast, behalve in uiterste noodzaak met een beroep op artikel 37 van de Verklaring van Helsinki:"Waar bij de behandeling van een individuele patiënt bewezen interventies niet bestaan of andere bekende interventies ineffectief geweest zijn, kan de arts, na inwinning van deskundig advies en met geïnformeerde toestemming van de patiënt of een wettelijk vertegenwoordiger, een onbewezen interventie gebruiken als die naar het oordeel van de arts hoop biedt, om het leven te redden, de gezondheid te herstellen of het lijden te verlichten. Deze interventie moet vervolgens het voorwerp van onderzoek worden gemaakt, ontworpen om de veiligheid en werkzaamheid te evalueren. In alle gevallen moet nieuwe informatie vastgelegd en waar van toepassing openbaar gemaakt worden."
België
In het militair hospitaal Koningin Astrid, of kortweg MHKA, in Brussel produceert dr. Jean Paul Pirnay, industrieel ingenieur in de biotechnologie en doctor in de medische wetenschappen, fagen voor mensen die uitbehandeld zijn met antibiotica. De Belgische minister van Volksgezondheid heeft in 2017 toestemming verleend aan apotheken in België om ook fagen te verstrekken, welke dr. Pirnay in zijn lab ontwikkelt. Dit wordt vooralsnog alleen gedaan voor 'hopeloze gevallen' en voor gecontroleerde studies.Behandeling met bacteriofagen
In Rusland en Georgië vindt behandeling al lange tijd plaats, maar ook in Polen vindt fagenbehandeling plaats.Georgië
De adresgegevens van de kliniek in Georgië zijn:- G. Eliava Institute of Bacteriophages, Microbiology and Virology
- 3, Gotua str., Tbilisi 0160, Georgia
- Tel: +995 322 37 4910
- E-mail: info@pha.ge
De kosten voor diagnostiek en behandeling en eventueel een kuur die thuis moet worden afgemaakt kost in 2023 ongeveer €4.000,-.
Deze kosten worden niet door de Nederlandse zorgverzekering vergoed. Soms is een behandeling op afstand ook mogelijk. In dat geval worden monsters opgestuurd zodat de bacterie waar het om gaat kan worden geïdentificeerd. Deze kosten hiervan liggen zo'n €1.000,- lager.
Polen
In het Ludwik Hirszfeld Institute of Immunology and Experimental Therapy in Polen hebben anno 2025 fagen voor een groep van vijftien soorten bacteriën.[1]- Staphylococcus;
Ludwik Hirszfeld (1884 - 1954 / Bron: Onbekend, Wikimedia Commons (Publiek domein) - Enterococcus;
- Pseudomonas;
- Escherichia;
- Klebsiella;
- Serratia;
- Proteus;
- Acinetobacter;
- Citrobacter;
- Enterobacter;
- Stenotrophomonas;
- Shigella;
- Salmonella;
- Burkholderia; en
- Morganella.
Ze behandelen bijvoorbeeld: urineweginfecties, chronische bacteriële prostatitis (prostaatontsteking) bij mannen, vaginale infecties bij vrouwen, gewrichtsontstekingen, osteomyelitis (een infectie van het bot, beenmerg en beenvlies die door bacteriën wordt veroorzaakt), wondinfecties, beenzweren, bijholteontsteking of sinusitis, externe en interne oorinfecties, huidinfecties en infecties van de bovenste en onderste luchtwegen.
Bacteriofagen nog niet het alternatieve wondermiddel voor antibiotica volgens RIVM (28-5-2018)
Bacteriofagen zijn geen goed alternatief voor antibiotica. Althans, zeker de komende jaren niet, concludeert het RIVM. Voor de bacterie-vretende virussen ingezet kunnen worden om infecties te bestrijden is nog veel onderzoek nodig. Aldus een conclusie uit een rapport van het RIVM dat op 28 mei 2018 gepubliceerd is over de huidige stand van de kennis over fagen.[OLIST]Institute of Immunology and Experimental Therapy. FAQs. https://www.iitd.pan.wroc.pl/en/OTF/Pytania.html (ingezien op 26-11-2017)[/OLIST]
