Wat kan ik doen bij ondervoeding?

Sinds 30 jaar is het zo dat ook in welvarende landen ondervoeding voorkomt. Maar wat is nu eigenlijk ondervoeding? Ondervoeding is de term die staat voor een tekort aan inname of opname van voedingsstoffen, waardoor de biologische functie van het lichaam verminderd is. Makkelijker gezegd: het lichaam krijgt minder bouwstoffen (eiwit), energie en/of andere voedingsstoffen binnen dan dat het nodig heeft om gezond te functioneren. In dit artikel is meer te lezen over ondervoeding. Onderwerpen die hierbij aan bod komen zijn prevalentie (hoe vaak komt het voor), oorzaken, gevolgen en wat te doen wanneer er sprake is van ondervoeding.

Prevalentie

Ondervoeding kan voorkomen in verschillende leeftijdsgroepen. Zo kan het voorkomen bij kinderen (door ziekte) of bij (jong)volwassenen doordat ze bijvoorbeeld te weinig eten en hierdoor niet voldoende voedingsstoffen binnen krijgen. Maar ook bij een ziekenhuisopname. Zo kunnen patiënten met een chronische ziekte die in het ziekenhuis worden opgenomen te kampen hebben met ondervoeding door deze chronische ziekte. Ook ouderen en gehandicapten kunnen te maken hebben met ondervoeding, omdat bij deze groepen sprake kan zijn van verminderde voedselinname door weinig eetlust of bijvoorbeeld slikproblemen.

In Nederland komt ondervoeding vooral voor bij de bejaarde bevolking. 10% van de thuiswonende 80-plussers en 50% van de 80-plussers die in een ziekenhuis of verpleeghuis verblijven hebben te maken met ondervoeding. Sinds 2004 wordt ondervoeding gemeten in de Landelijke Prevalentiemeting Zorgproblemen. Uit onderstaande tabel kun je aflezen dat er tussen 2005 en 2006 een toename van het aantal gevallen van ondervoeding heeft plaats gevonden in verpleeg- en verzorgingshuizen en een afname van het aantal gevallen van ondervoeding in de thuiszorg. Tussen 2006 en 2007 zie je dat er in de verpleeghuizen en in de thuiszorg een lichte afname te zien is van het aantal gevallen en in de verzorgingshuizen blijft dit constant. Zeer waarschijnlijk vindt deze ontwikkeling plaats doordat er tegenwoordig gelukkig steeds meer aandacht is voor deze patiënten en er is een toename te zien van concrete maatregelen om ondervoeding te voorkomen.

Prevalentie ondervoeding 2004-2007 (%)

Bron: www.rivm.nl

Hoe vaak komt ondervoeding voor in het ziekenhuis?

Het aantal gevallen van ondervoeding bij een ziekenhuisopname wordt vaak onderschat. Het percentage van patiënten dat met ondervoeding in het ziekenhuis verblijft ligt tussen de 25 en 40%. Ondervoeding kan dus ook ontstaan als gevolg van ziekte. Ziektegerelateerde ondervoeding leidt tot langzamer herstel en complicaties bij ziekte en operaties. In het ziekenhuis wordt ondervoeding nog te weinig herkend (slechts in 50% van de gevallen) en de behandeling ervan kan nog veel meer worden geoptimaliseerd, bijvoorbeeld door de SNAQ. Hierover meer verderop in dit artikel.

Hoe kan ondervoeding worden herkend?

Er zijn verschillende indicatoren bekend om te weten of je te maken hebt met ondervoeding. Deze worden hieronder opgesomd.

• BMI (Body Mass Index): Wanneer de BMI onder de 18,5 komt is er sprake van ondergewicht. Ondergewicht kan het resultaat zijn van ondervoeding, doordat er te weinig energie en voedingsstoffen met de voeding worden ingenomen.
• Gewichtsverloop: Wanneer iemand in een maand 5% van zijn lichaamsgewicht verliest of in 6 maanden 10% aan gewicht verliest zonder dat dit de bedoeling is spreken we van ondervoeding.
• Gewichtsverloop: Wanneer iemand in een maand 5% van zijn lichaamsgewicht verliest of in 6 maanden 10% aan gewicht verliest zonder dat dit de bedoeling is spreken we van ondervoeding.
• Eetgedrag: Wanneer je langdurig te weinig eet zal dit leiden tot ondervoeding.

Daarnaast is er bij ondervoeding (een slechte voedingstoestand) ook vaak aan het lichaam zelf te zien en/of te merken dat de conditie niet goed is. De volgende symptomen kunnen bij ondervoeding voorkomen:

• Vermoeidheid
• Lusteloosheid
• Verminderde eetlust
• Depressiviteit
• Kouwelijk zijn
• Afname van het vetweefsel onder de huid; te herkennen aan holle wangen en ingevallen ogen
• Dunne, droge en bleke huid
• Droog haar

SNAQ

SNAQ staat voor Short Nutritional Assessment Questionnaire. Vertaald in het Nederlands betekent dit een korte vragenlijst over de voedingsinname. De SNAQ helpt het herkennen en behandelen van mensen met ondervoeding. In ziekenhuizen wordt deze vragenlijst gebruikt bij patiënten die worden opgenomen in het ziekenhuis. De vragenlijst wijst uit of iemand bij opname ondervoeding heeft. De SNAQ vragenlijst bestaat uit slechts drie vragen namelijk:

1. Bent u in de laatste 6 maanden onbedoeld meer dan 6 kg afgevallen of meer dan 3 kg in de laatste maand voor opname?
2. Heeft u een verminderde eetlust?
3. Heeft u sondevoeding of drinkvoeding gebruikt?

Aan deze vragen zijn punten gekoppeld. Wanneer er 2 punten of meer uitkomen is het van belang dat er extra maaltijden worden ingepast. Wanneer er 3 punten gescoord worden, wordt de diëtist ingeschakeld. Het doel van deze screeningsmethode is de kwaliteit van de voedingszorg te verbeteren door ondervoede patiënten eerder te herkennen en te behandelen. Door screening worden meer mensen (80% met de SNAQ ten opzichte van 50% zonder de SNAQ) herkend met ondervoeding. Door het gebruiken van screeningsmethodes zoals de SNAQ kan iemand met ondervoeding tijdig worden herkend en behandeld, waardoor het risico op ziekten en complicaties wordt verminderd.

Oorzaken

Er zijn drie globale oorzaken aan te duiden die kunnen leiden tot ondervoeding.

1. Verminderde voedselinname
2. Verhoogde voedingsbehoefte
3. Abnormale verliezen van voedingsstoffen

Hieronder per punt een toelichting:
Een verminderde voedselinname kan veroorzaakt worden door tal van verschillende omstandigheden:

1. Problemen met het innemen van voedsel
2. Kauw- of slikklachten
3. Maag-darmklachten

Al deze factoren kunnen ervoor zorgen dat je minder eet en dus gewicht zal verliezen terwijl je dat eigenlijk niet wilt.

Een verhoogde voedingsbehoefte (meer behoefte aan energie en voedingsstoffen) kan voorkomen bij ernstige acute aandoeningen, zoals brandwonden, of chronische ziekten zoals bijvoorbeeld hart- en vaatziekten of COPD. Het lichaam heeft tijdens deze ziekten extra voedingsstoffen nodig, omdat de voedingsstoffen in het lichaam bij deze aandoeningen sneller worden verbruikt. Deze extra behoefte aan voedingsstoffen moeten naast de normale dagelijkse behoefte worden ingenomen. Wanneer er in het geval van acute of chronische ziekten geen extra voedingsstoffen worden ingenomen, gaat het lichaam de reserves uit het lichaam gebruiken. Er kan zodoende dus meer afbraak van voedingsstoffen plaatsvinden. Dit kan leiden tot ondervoeding. De inname van extra voedingsstoffen zorgt er voor dat de afbraak van voedingsstoffen zoveel mogelijk wordt tegengegaan. Daarnaast helpen ze het lichaam te herstellen, door de voedingsstoffen te gebruiken en om de reserves weer aan te vullen.

Als derde is er de oorzaak van abnormale verliezen van voedingsstoffen. Voorbeelden hierbij zijn:

• Brandwonden: Wanneer iemand ernstige brandwonden oploopt gaat het lichaam vanaf het begin enorm veel voedingsstoffen gebruiken omdat het lichaam in shock is. Hierbij is er dus al een verhoogde behoefte aan voedingstoffen. De voedingsstoffen die in het lichaam circuleren gaan deels verloren in de eerste 8 tot 12 uur na de verbranding. Het is van belang dat wanneer het lichaam van iemand met brandwonden weer wat rustiger is, deze voedingsstoffen weer worden aangevuld, zodat het lichaam kan beginnen met herstel.
• Darmziekten: Bij darmziekten zoals coeliakie gaan er ook voedingsstoffen verloren. Dit komt doordat bij een ziekte als coeliakie de cellen waarmee voedingsstoffen worden opgenomen in de darm zijn beschadigd. Het opnemen van voedingsstoffen wordt hierdoor bemoeilijkt en de kans is groot dat voedingsstoffen verloren gaan.
• Hevig braken: Hierbij gaan ook voedingsstoffen verloren. De voedingsstoffen zijn niet verder gekomen dan de maag en het opnemen van voedingsstoffen gebeurt met name in de darm. Dat betekent dus dat het lichaam de voedingsstoffen die tijdens braken verloren gaan niet kan gebruiken. Deze moeten dus ook weer worden aangevuld, door het innemen van extra voedingsstoffen.

Gevolgen

De gevolgen van ondervoeding zijn ernstig. Net als een auto benzine nodig heeft, heeft het lichaam ook brandstof nodig. In het geval van het lichaam is dit energie in de vorm van eiwit, koolhydraten en vet, maar ook vitaminen en mineralen zijn belangrijk. Door ziekte is de voedingsstoffenbehoefte (voornamelijk eiwit) verhoogd, maar de zin om te eten kan dan verminderd zijn. Ook kan je door ziekte je zo naar voelen of vermoeid zijn dat je niets wilt eten.

Met name de eiwitbehoefte is verhoogd wanneer je ziek bent. In plaats van gemiddeld 0,8 gram/kg eiwit per dag heb je gemiddeld 1,5 gram/kg eiwit nodig. Praktisch gezien is dit bij iemand die 65 kg weegt 97,5 gram in plaats van 52 gram eiwit per dag. Dat is dus bijna het dubbele. Er moet dus twee keer zoveel eiwit worden ingenomen om in de behoefte te voorzien.
Wanneer niet genoeg eiwit wordt ingenomen kunnen er weer andere klachten optreden. Zo is het lichaam dan gevoeliger voor infecties. Een infectie aan de luchtwegen bijvoorbeeld. Dit kan leiden tot een longontsteking en er is dan ook een verhoogde kans op doorligwonden, wonden die ontstaan wanneer de huid voor langere tijd wordt samengedrukt tussen een uitstekend botdeel en een hard oppervlak. Dit komt voor bij mensen die bijvoorbeeld langdurig bedlegerig zijn.

Eiwit wordt gebruikt om cellen te maken die deze infecties en ontstekingen tegen gaan. Niet alleen de behoefte aan eiwit is verhoogd bij ondervoeding. Ook de behoefte aan micro voedingsstoffen (vitamines en mineralen) is verhoogd. Deze stoffen zorgen er naast de macro voedingsstoffen koolhydraten, eiwitten en vet voor dat het lichaam goed kan werken. Vitamines en mineralen spelen een rol bij groei en herstel in het lichaam en zijn nodig bij allerlei processen.

Bij ondervoeding voel je je niet lekker en lusteloos. De kwaliteit van leven wordt minder, wanneer de toestand verergert. De kans op sterfte neemt toe wanneer je ondervoed bent. Zeker bij de oudere bevolking nemen de kansen daarop toe. Maar wanneer er op tijd wordt ingegrepen zal dit zo’n vaart niet lopen.

Wat te doen bij ondervoeding?

Hieronder worden een aantal voedingsadviezen gegeven die zouden kunnen helpen bij het bestrijden van ondervoeding. Voor een advies op maat is het verstandig een diëtist te raadplegen. Hij/zij is de deskundige op het gebied van voeding bij ziekte en herstel.

Voedingsadviezen:

• Het aanhouden van een regelmatig voedingspatroon met drie hoofdmaaltijden per dag en twee à drie tussendoortjes.
• Sla geen maaltijden over.
• Na ziekte is het van belang dat er wordt begonnen met kleine maaltijden. Dit is om het maag-darmkanaal weer op gang te krijgen.
• Fris-zure producten helpen de eetlust te bevorderen.
• Beleg je boterham extra dik met kaas of een ander vleeswaar en besmeer het met roomboter of margarine.
• Gebruik regelmatig volle zuivelproducten of vruchtensappen tussendoor.
• Neem geen magere of light producten.
• Neem een ruime portie vlees, vis of vleesvervanger bij de warme maaltijd.
• Neem de tijd bij het eten, zodat de voeding beter kan worden opgenomen.

Soms is energie- en eiwitverrijkte normale voeding niet voldoende om de verliezen aan te vullen. Wanneer het aanvullen van de verliezen niet lukt met normale voeding kan er in eerste instantie worden gekozen voor dieetpreparaten. Dit zijn bijvoorbeeld poeders die aan de normale voeding kunnen worden toegevoegd en ervoor zorgen dat extra energie en eiwit in de voeding voorkomt en door het lichaam kan worden opgenomen. Ook kan er gekozen worden voor drinkvoeding. Dit zijn flesjes met een zeer geconcentreerde drank erin, waarin veel energie en eiwit is verwerkt. Deze zorgt er dus voor dat naast de normale voeding extra energie en eiwit kan worden ingenomen. Ook bestaat er nog sondevoeding. Deze voeding wordt in het uiterste geval gebruikt wanneer voorgaande preparaten niet goed genoeg helpen of niet kunnen worden gebruikt. Een voorbeeld hiervan is iemand met kauw- en slikklachten. Het innemen van normale voeding en drinkvoeding is dan moeilijk. Om toch voldoende energie en voedingsstoffen binnen te krijgen kan dan overwogen worden om bijvoorbeeld ’s nachts sondevoeding te geven (dan wordt er gevoed door een slangetje dat via de neus in de maag ligt) om deze voedingsstoffen aan te vullen.

Conclusie

Het is vooral van belang dat ondervoeding tijdig wordt herkend. Hoe sneller de behandeling plaats vindt hoe minder negatieve gevolgen dit heeft voor de lichamelijke conditie. Ondervoeding heeft verschillende oorzaken en gevolgen die door middel van screenings kunnen worden gevonden. Om ervoor te zorgen dat het zover niet komt is een goede voedingsinname (Richtlijnen Goede Voeding) van belang en wanneer de situatie zo is dat deze goede voedingsinname niet kan worden bewerkstelligd, neem dan contact op met een diëtist!