Help, mijn peuter of kleuter wil niet slapen!

"Help, mijn peuter of kleuter wil niet slapen!". Iedereen is wel eens een oververmoeide ouder met een peuter of kleuter met slaapproblemen tegengekomen, of sterker nog: heeft zelf zo'n moeilijk slapende peuter of kleuter. Slaapproblemen bij peuters en kleuters komen vrij vaak voor, en zijn gelukkig in de meeste gevallen relatief eenvoudig te verhelpen. Bijvoorbeeld door graduele extinctie of het verbeteren van de slaaphygiëne.

Slaapproblemen bij peuters en kleuters

Als er iets is waar ouders van peuters en kleuters regelmatig over klagen, is het wel het slaappatroon van hun kroost. Gebroken nachten door jonge kinderen die maar niet in slaap willen vallen, die 's nachts om de haverklap wakker worden en die 's avonds weigeren naar bed te gaan: het is geen onbekend fenomeen onder ouders. Specialisten schatten dat ongeveer 15 tot 30 procent van de kinderen slaapproblemen ervaren, waarmee slaapproblemen een veelvoorkomend probleem in de kindertijd vormen. Slaapproblemen komen in diverse vormen voor en kunnen verstrekkende gevolgen voor de ontwikkeling hebben, zoals leer- en gedragsproblemen. Bovendien legt een slaapprobleem bij een jong kind vaak een grote druk op het gehele gezin.

De normale slaapcyclus van peuters en kleuters

De slaapcyclus van jonge kinderen verschilt in een aantal opzichten van de slaapcyclus van volwassenen. Zo valt allereerst het verschil in slaapbehoefte op: waar baby's gemiddeld zestien uur per dag slapen, heeft de gemiddelde volwassene behoefte aan slechts acht uur slaap per dag. De hoeveelheid slaap neemt met het ouder worden langzaam af. Bovendien verschilt de inhoud van de slaap sterk binnen verschillende leeftijdsfasen. Grofweg worden er twee soorten slaap onderscheiden: de REM slaap en de non REM slaap. De non REM slaap is een heel diepe, rustige slaap, terwijl de REM slaap de zogenaamde "droomslaap" wordt genoemd. De REM slaap is een zeer actieve slaap die wordt gekenmerkt door snelle oogbewegingen, lichaamsbewegingen en een verhoogde lichaamsactiviteit. Pasgeborenen brengen ongeveer 50 procent van hun slaap in deze "droomslaap" door. Het aandeel REM slaap in de normale slaapcyclus neemt met de leeftijd snel af tot nog ongeveer 20 procent vanaf drie- tot vierjarige leeftijd.

Soorten slaapproblemen

Er worden grofweg drie soorten slaapproblemen bij peuters en kleuters onderscheiden: slapeloosheid, slaperigheid en parasomnieën. Deze soorten slaapproblemen hebben elk hun eigen symptomen en oorzaken en hebben allen een andere aanpak nodig.

Slapeloosheid

Jonge kinderen die last hebben van slapeloosheid, hebben problemen met inslapen en doorslapen. Zo kunnen zij weigeren naar bed te gaan en kan het erg lang duren voor zij in slaap vallen wanneer zij eenmaal in bed liggen. Wanneer zij eenmaal in slaap gevallen zijn, worden zij gedurende de nacht regelmatig wakker. Slapeloosheid bij kinderen kan diverse oorzaken hebben, waaronder:

• Veel dutjes overdag
• Een slechte slaaphygiëne
• Gebruik van oppeppende middelen zoals cola
• Nachtelijke angsten

Slaperigheid

Kinderen met last van slaperigheid laten juist een overmatige slaperigheid zien. Zij hebben moeite overdag hun ogen open te houden en zich te concentreren. Slaperigheid kan zich ook uiten in hyperactiviteit en impulsiviteit, waardoor kinderen met slaperigheid nogal eens een verkeerde diagnose krijgen. Slaperigheid kan veroorzaakt worden door onder andere:

• Slaapapnoe
• Narcolepsie
• Chronisch slaaptekort
• Onrustige slaap waardoor het kind niet goed uitrust

Parasomnieën

Met parasomnieën worden abnormale gedragingen tijdens de slaap of tijdens de overgang van slaap naar waken bedoeld. Voorbeelden van parasomnieën zijn tandenknarsen, nachtmerries praten in de slaap en bedplassen. Parasomnieën komen vaak alleen in bepaalde slaapstadia voor. Zo komen nachtmerries alleen tijdens de REM slaap voor en tandenknarsen alleen tijdens de lichte non REM slaap. De oorzaken van parasomnieën zijn nog niet bekend. Behandeling van parasomnieën bij jonge kinderen is lastig. Een uitgebreid medisch onderzoek is vaak noodzakelijk. Een goede slaaphygiëne kan de kans op een aantal parasomnieën verkleinen.

Onderzoek naar de slaap van peuters en kleuters

Wanneer je het slaapprobleem van een jong kind aan wilt pakken, moet je allereerst weten wat er precies aan de hand is en waar het nu eigenlijk mis gaat in de slaap. Het is verstandig om gedurende enkele weken een zogenaamd slaapdagboek bij te houden, waarin men per dag onder andere de volgende vragen beantwoordt:

• Hoe ziet de voorbereiding van het naar bed gaan eruit? Wie neemt het initiatief en hoe reageert het kind hier op?
• Vindt er een bepaald ritueel rondom het naar bed gaan plaats? Zo ja, hoe ziet dit er uit?
• Hoe en hoe snel valt het kind in slaap?
• Hoe vaak wordt het kind 's nachts wakker? Hoe lang duurt het voordat het kind weer in slaap valt?
• Hoe reageren de ouders op het nachtelijk ontwaken van het kind?
• Hoe laat wordt het kind 's morgens weer wakker? Is het kind al wakker voordat de ouders hem of haar komen wekken? Wordt het kind uitgerust wakker?
• Is er sprake van slaperigheid overdag?
• Doet het kind overdag dutjes?

Naar aanleiding van het uitgebreide slaapdagboek kan men de oorzaak van de slaapproblemen proberen te achterhalen. Is het slaapprobleem de primaire oorzaak of worden de slaapklachten door andere dingen veroorzaakt? Wanneer een kind bijvoorbeeld niet alleen naar bed durft te gaan omdat het bang is dat er 's nachts ingebroken wordt, is het slaapprobleem niet primair maar secundair aan de angst van het kind. Slaapproblemen komen bovendien vaak voor bij diverse psychiatrische aandoeningen, waardoor het verstandig is ook eventuele andere klachten te onderzoeken. Tot slot kunnen slaapproblemen ook veroorzaakt worden door een onhandige opvoeding en een onjuiste slaaphygiëne.

Slaapproblemen bij peuters en kleuters behandelen

Ouders moeten - zeker bij jonge kinderen - te allen tijde bij de behandeling van de slaapproblemen betrokken worden. Ouders houden het slaapprobleem niet zelden onbewust en onbedoeld in stand. Door zowel de ouders als het kind bij de behandeling te betrekken, vergroot men de kans op succes. Er zijn verschillende manieren om slaapproblemen bij jonge kinderen aan te pakken.

Slaaphygiëne

De belangrijkste rol in het oplossen van slaapproblemen bij peuters en kleuters wordt mogelijk gespeeld door een goede slaaphygiëne. Met een goede slaaphygiëne wordt bedoeld dat de voorwaarden om in slaap te vallen en door te slapen optimaal zijn. Onder een goede slaaphygiëne wordt onder andere verstaan:

• Vaste slaapplaats: zorg ervoor dat het kind een vaste slaapplaats heeft, een eigen bed dat in een vaste kamer staat
• Goed verduisterde slaapkamer: licht zorgt ervoor dat men moeilijker in slaap kan vallen, zorg er daarom met zware gordijnen of rolluiken voor dat de slaapkamer goed verduisterd kan worden. Een klein, zwak schijnend bedlampje is echter geen probleem.
• Slaapomstandigheden: besteed ook aandacht aan andere slaapomstandigheden die de slaap bevorderen. Zorg er bijvoorbeeld voor dat de temperatuur in de slaapkamer niet te hoog of te laag is en dat de slaapkamer opgeruimd is zodat externe prikkels verminderd worden.
• Bedritueel: maak van het naar bed gaan een vast, voorspelbaar ritueel. Zo weet het kind waar het aan toe is, waardoor er minder weerstand zal optreden. Je kunt bijvoorbeeld iedere dag voor het slapen gaan een kort verhaaltje voorlezen of (samen) een slaapliedje zingen.
• Bedtijd: zorg ervoor dat het kind elke avond rond hetzelfde tijdstip naar bed gaat. Zo bevorder je het natuurlijke slaapritme, het lichaam went zichzelf als het ware aan om iedere dag rond een bepaalde tijd het seintje "ik ben moe, ik wil slapen" te geven.
• Vermijd spannende activiteiten voor het slapengaan: voorkom dat het kind vlak voor het slapengaan allerlei wilde spelletjes doet of een spannend televisieprogramma kijkt, waardoor de slaap verdreven wordt.
• Voorkomen hazenslaapjes in de avond: wanneer het kind in de uren voor bedtijd korte dutjes doet, zal het in slaap vallen later op de avond bemoeilijkt worden, het kind heeft immers net weer wat energie opgedaan.

Graduele extinctie

Graduele extinctie is gebaseerd op gedragstherapeutische principes waarbij men er vanuit gaat dat gedrag vaker voorkomt wanneer het beloond wordt en af zal nemen wanneer beloning uitblijft en/of wanneer er straf volgt. Veel ouders hebben de neiging direct naar de slaapkamer te spurten wanneer ze hun kind horen huilen. Huilende kinderen roepen nu eenmaal de neiging tot troosten op. En ieder kind vindt het fijn getroost te worden en is blij met de extra aandacht. De ouders belonen het gehuil van hun kind onbewust wanneer zij hun kind troosten, waarmee het kind het huilgedrag zal blijven vertonen. Wanneer ouders geen extra aandacht besteden aan het gehuil van hun kind, zal het kind leren dat het huilen niets oplevert, waarna het huilen op een gegeven moment vanzelf uit zal doven. Dit wordt ook wel extinctie genoemd. Bij graduele extinctie gaan ouders nog wel kijken wanneer zij hun kind horen huilen, maar reageren zij zakelijk en verlaten de slaapkamer vrij snel weer. De ouder kan bijvoorbeeld iets zeggen als "er is niets aan de hand, ga maar lekker slapen" en direct daarna de kamer weer verlaten zonder het kind uitgebreid te troosten. Deze procedure zal herhaald moeten worden tot het kind uiteindelijk zelf in slaapt valt. Het kan enige tijd duren voordat het kind doorheeft dat het geen extra aandacht krijgt wanneer het huilt, waardoor dit een aanpak is die veel geduld en doorzettingsvermogen van ouders vraagt.

Fading van de bedtijd

Wanneer een kind pas laat in slaap valt, kan men het principe van fading van de bedtijd toepassen. Dit betekent dat men het tijdstip waarop het kind in slaapt valt langzaamaan naar voren verschuift. Wanneer een kind normaal gesproken pas rond 22:00 in slaap valt, wordt het kind pas rond 22:00 naar bed gebracht, waarna het waarschijnlijk vrij snel in slaap zal vallen. Wanneer dit enkele dagen goed gaat, vervroegt men het tijdstip waarop het kind naar bed gebracht langzaam met enkele minuten, tot het kind ook hier weer relatief snel in slaapt valt. Men herhaalt deze procedure totdat het gewenste tijdstip waarop het kind naar bed moet, bereikt is. Belangrijk is dat men het tijdstip waarop men het kind wekt niet aanpast.

Stickersysteem

Bij wat oudere peuters en kleuters kan men met beloningssystemen werken, waarbij men het kind beloont op het moment dat het het gedrag dat je wilt bereiken vertoont. Zo kun je met het kind afspreken dat het een sticker krijgt wanneer het zonder morren naar bed gaat en netjes in bed blijft liggen tot het weer tijd om op te staan is. Op deze manier bekrachtig je het gedrag dat je wilt zien, door er iets positiefs voor het kind aan te plakken. Het is uiteraard belangrijk dat de beloning ook daadwerkelijk een beloning voor het kind is. Wanneer het kind de stickers stom vindt (bijvoorbeeld omdat het voetbalstickers zijn, in plaats van de geliefde paardenstickers), ervaart het kind de stickers niet als een beloning en wordt het gewenste gedrag niet beloond.

Wanneer deze tips niet helpen...

De meeste slaapproblemen bij kinderen zijn van voorbijgaande aard. In sommige gevallen zijn de handvatten die in dit artikel beschreven zijn niet voldoende, en is aanvullend onderzoek noodzakelijk. Je kunt hiervoor een doorverwijzing van de huisarts naar een slaapcentrum of kinderpsycholoog vragen.

Lees verder

• Help, mijn baby wil niet slapen!
• Slaapstoornissen bij kinderen: insomnie (slapeloosheid)