Ouderen en 55-plus met overgewicht of obesitas

Een steeds groter aantal mensen is te zwaar, en dit probleem beperkt zich niet tot de jeugd of mensen van middelbare leeftijd; ook bij de ouderen neemt overgewicht ernstige vormen aan, vooral in de leeftijdscategorie van 62 tot 67 jaar. Waar het voor jongere mensen en zeker kinderen nog betrekkelijk eenvoudig is om gewicht te verliezen, is dit voor ouderen vaak een stuk moeilijker. Op hogere leeftijd gaat het bewegen vaak niet meer gemakkelijk, waardoor er te weinig vet wordt verbrand en het gewicht niet onder controle kan wordt gebracht. We zetten de feiten eens op een rij.

Overgewicht bij ouderen

Overgewicht is één van de grote bedreigingen van de volksgezondheid. Steeds meer mensen in de westerse wereld hebben overgewicht en daarvan heeft dan ook nog eens een toenemend aantal ernstig overgewicht, ook wel obesitas genoemd. Wetenschappers hebben berekend dat in de westerse samenleving één op de tien volwassenen aan ernstig overgewicht lijdt! Er wordt veel over gesproken en geschreven en de laatste tijd is er veel aandacht voor het grote aantal jongeren met overgewicht, maar er wordt wel eens vergeten dat het probleem bij ouderen in verhouding veel groter is.

Uit een recent onderzoek van de Vrije Universiteit in Amsterdam blijkt dat bijna de helft van de ouderen (vanaf 55 jaar) te zwaar is en dat maar liefst 25,2% van deze groep ernstig overgewicht heeft. Deze conclusie wordt onderschreven door het CBS, die het heeft over "een serieus probleem" bij mensen van middelbare en hogere leeftijd. Er is vastgesteld dat bij mannen van boven de 40 de helft te zwaar is en dat dit bij percentage bij vrouwen niet zo hoog is maar wel toeneemt. Daarbij valt wel op dat obesitas juist bij oudere vrouwen meer voorkomt dan bij oudere mannen.

Er ontstaat het beeld dat mensen gedurende hun leven langzamerhand in gewicht toenemen, met een sterke piek rond de 60 jaar, waarna het (over)gewicht weer afneemt vanaf het 70ste levensjaar. Overigens wordt overgewicht bij deze laatste categorie ook wel eens als voordeel gezien in geval van ziektes (niet diabetes!), infecties of operaties, doordat het gewichtsverlies dat in dergelijke situaties ontstaat niet onmiddellijk tot een gevaarlijk ondergewicht leidt.

Gevolgen obesitas

Mensen met overgewicht ervaren hun omstandigheden veelal als onpraktisch en sociaal ongewenst; de beweegbaarheid neemt af waardoor gewone dagelijkse handelingen, zoals het aantrekken van sokken en schoenen, het uitvoeren van huishoudelijke taken en het in- en uitstappen van een auto, vaak al problemen geeft. Daarnaast is de aanschaf van goed passende kleding niet eenvoudig en worden er in familie- en vriendenkring regelmatig opmerkingen gemaakt, vaak om de persoon in kwestie aan te zetten om af te slanken. Van groter belang zijn de medische gevolgen van overgewicht, zoals:

• Gebrekkige algemene zelfredzaamheid, met gevaar voor vallen of gebrek aan verzorging
• Grotere kans op ziektes als diabetes 2 en hart- en vaatziektes
• Grotere kans op de ziekte van Alzheimer, vooral bij vrouwen
• Erectie- en plasproblemen bij mannen
• Hoge bloeddruk
• Snurkproblemen en apneu
• Gewrichts- en rugklachten
• Maculaire degeneratie (aandoening van het centrale gedeelte van het netvlies)

Oorzaken obesitas

Er zijn enkele wetenschappelijk onderbouwde oorzaken voor overgewicht bij ouderen:

• Ouderen, vanaf 50 jaar, verliezen spiermassa; doordat spiermassa meer calorieën verbruikt dan vetweefsel, wordt de stofwisseling lager waardoor er minder energie nodig is.
• Ouderen bewegen in de regel minder waardoor het overtollige vet niet verbrand maar wordt vastgehouden.
• Vrouwen hebben in de overgang een lagere productie van vrouwelijke hormonen, met o.a. een grote kans op een grotere buikomvang.

Het is algemeen bekend dat mannen en vrouwen van boven de 65 minder fietsen, wandelen en sporten dan jongeren; volgens de algemeen aanvaardbare norm van 30 minuten matig intensief bewegen gedurende 5 dagen per week, is 55% van de Nederlandse ouderen onvoldoende lichamelijk actief. Het adagium "het gemak dient de mens" geldt zeker voor ouderen, maar als dit betekent dat de lift wordt genomen terwijl traplopen nog prima gaat, of de taxi of het scootmobiel het wint van de fiets of de benenwagen, dan dient het gemak in ieder geval niet altijd de gezondheid van de mens.

Functionele conditie

Overgewicht bij ouderen wordt, overigens terecht, gezien als een bedreiging van de gezondheid, met name door ziektes en diverse bewegingsbeperkingen. Waar vaak onvoldoende bij stil wordt gestaan is het feit dat door het gebrek aan bewegingsvrijheid door overgewicht ook de functionele conditie afneemt, met alle lichamelijke en sociale gevolgen van dien. Het is niet voor alle ouderen beslist noodzakelijk om nog goed te kunnen (hard)lopen, fietsen of sporten, maar het is wel voor alle ouderen van belang om gewone dagelijkse huishoudelijk handelingen te kunnen verrichten om zodoende zonder risico's en zo veel mogelijk zelfredzaam door het leven te gaan.

Het niveau van functionele conditie kan worden vastgesteld door bijvoorbeeld het beantwoorden van de volgende vragen:

• Kunt u een trap met 20 treden binnen 40 seconden opgaan, zonder de leuning te gebruiken?
• Kunt u vanuit een staande positie plat op de vloer gaan liggen en zonder hulp weer opstaan?
• Kunt u met uw armen als balans, gedurende 10 seconden rechtop staan, terwijl u één been naar voren optilt?

Veel ouderen van boven de 70 jaar met overwicht zullen één of meer van de bovenstaande vragen met een "nee" beantwoorden. Voor hun is het in ieder geval van belang dat zij de volgende handelingen kunnen verrichten:

• Een kilometer in één stuk zelfstandig lopen
• Een trap met 10 treden opgaan zonder te rusten
• Knielen en kruipen
• Het optillen en dragen van een voorwerp van 5 kg
• Opstaan van een stoel zonder armleuningen

Het lijken op zich onbenullige handelingen, maar voor een alleenstaande oudere kan het wel of niet kunnen uitvoeren ervan het verschil zijn van het op zichzelf wonen of in een verzorgingstehuis!

Hoe kunnen ouderen gewicht verliezen

In het algemeen gelden dezelfde basisregels als voor iedereen: minder (ongezond) eten en meer (gezond) bewegen. Voor ouderen en zeker voor de categorie 70-plus is dit echter niet altijd zo eenvoudig:
Gezonder eten betekent meer aandacht voor de keuze van de boodschappen en het bereiden van de maaltijd, terwijl er juist vaak voor gemak wordt gekozen, of gebruik wordt gemaakt van kant-en-klaar maaltijden of het restaurant van het verzorgingstehuis.
Meer bewegen is gemakkelijk gezegd, maar wat moet je ermee als de motoriek überhaupt al minder goed is en je je daardoor op straat minder zeker en minder veilig voelt.

Voor ouderen gelden de volgende richtlijnen en adviezen:

Gezond eten

• Niet "gewoon" streng diëten, maar jezelf een gezond eetpatroon aanleren
• Kleinere porties en minder koolhydraten (brood, aardappels), want die heb je op hogere leeftijd niet altijd nodig
• Extra groenten en fruit en voedsel met veel calcium en vitamine D (yoghurt, kaas, noten etc.)
• Minder alcohol, afgezien van een enkel glas rode wijn

Op lokaal niveau bestaan er cursussen, workshops, themabijeenkomsten en professionele begeleiding op gebied van gezonde voeding en er zijn gewichtsconsulenten en diëtisten die u op dit terrein kunnen bijstaan.

Meer bewegen

• Dagelijks minstens 30 minuten wandelen, fietsen of zwemmen *)
• Blijf zoveel mogelijk huishoudelijk werk zelf doen (ramen lappen, stofzuigen etc.)
• Ga naar een sportschool, met name voor krachttraining, om de spiermassa op peil te houden
• Diverse lokale beweegactiviteiten voor senioren
• Dansen

*) Het is wel belangrijk dat het wandelen en fietsen voorzichtig wordt gedaan, zodat er geen valpartijen ontstaan!

Verder kunt u terecht bij de vele organisaties die zich inzetten voor het welzijn van ouderen, zoals Het Ouderenfonds en de Stichting Welzijn Ouderen.