Zeepkruid, schuimend plantje

Dat de plant zeepkruid, zeepstoffen bevat, lijkt me nogal vanzelfsprekend en dat hij ooit en nu terug opnieuw als zeep gebruikt werd en word, is ook niet verwonderlijk. Gewoon verse bloemen tussen de handen fijn gewreven, zorgen al voor een schuimend en schoon makend effect. Saponaria officinalis, het zeepkruid, behoort tot de familie der Caryophyllaceae. Het is een kruidachtige, overblijvende plant met tegenoverstaande, elliptische bladeren, die boogvor­mige nerven bezitten. De bloemkroon is rose, lichtviolet of wit en de kroonbladen zijn beneden in een fijne punt, de nagel, uitgetrokken.
Er zijn 5 kroonbladen. De kelk is tot een buis vergroeid. De bestuiving gebeurt bijna uitsluitend door vlinders. De nec­tar ligt namelijk zeer diep en alleen insecten met zeer lange tong kunnen deze bereiken. Het zijn dan ook voor­al nachtvlinders, zoals de ligusterpijlstaart, die de bloe­men bestuiven. Hommels plegen echter dikwijls inbraak; zij bijten een gat in de kelkbuis en bereiken zo de nectar. Spannend? Van dichtbij bekeken in elk geval wel.

Groeiplaats en afkomst van Saponaria

Het simplex, Saponariae radix, wordt gevormd door de wor­tels met de zeer vele roodbruine bijwortels. Vanuit de wortelhals groeien vele stolonen, wortelstokken, die er voor zorgen dat de plant zich gemakkelijk kan verspreiden.
Het is moeilijk na te gaan uit welke landen het zeepkruid stamt. De plant komt voor in midden - en zuid Europa, maar niet in het hoge noorden. Men vindt Saponaria nog in Denemarken en Zuid Zweden, maar meer noordelijk niet. Men vindt het zeepkruid in geheel gematigd Azië, Siberië, Klein Azië en Japan, nu ook in Noord -en Zuid Amerika, daar zal het wel door de mens terecht gekomen zijn.

Men veronderstelt dat de plant uit het Mediterrane gebied stamt en dat zij zich zowel spontaan, als door de cultuur ver­breid heeft.
De wortel was vroeger zeer bekend als wasmiddel voor fij­ne stoffen en daarom werd zeepkruid dikwijls aangeplant. Daardoor vind men het zeepkruid vooral langs wegen en rivieren. In ons land is zeepkruid een echte rivierenplant, vooral in het gebied van de Maas is de plant vrij algemeen en ook in het duingebied.
Het voorkomen rond de grote steden komt door het opspuiten van laaggelegen terreinen met duinzand. Er zijn nog wat verspreide vindplaatsen van uit tuinen ontsnapte planten. Zo vind je zeepkruid met dubbele bloemen veel langs oude spoorwegen en bij de vroegere seinhuisjes, waar het standaard door Belgische spoorwegen werd aangeplant.

Radix saponariae, de wortel van zeepkruid

Het deel dat medicinaal werd gebruikt, waren vooral de wortels en de bijwor­tels, die in hoofdzaak in het vroege voorjaar verzameld werden; dikwijls oogst men ook in de herfst. Zij werden bij ca 55° ge­droogd, om afbraak van de bestanddelen tegen te gaan. Dik­ke wortels werden in de lengterichting gespleten. Men kweekt wel uit zaad, doch beter uit stolonen met een lengte van 5 tot 20 cm, die men bij de oogst van de wortels verzameld heeft. In Duitsland is er een beperkte cultuur; men kweekt vooral de vorm "Erfurter Seifenkraut ", met rose enkele bloemen.

De rode zeepwortel moet niet verwisseld worden met de wit­te, deze stamt van Gypsophila-soorten, o.a. G .paniculata, de­ze wortel is veel dikker en lichtbruin aan de buitenzijde.

Inhoudsstoffen van zeepkruid

Voornamelijk saponinen, hiervan zijn ongeveer 5 . aanwezig. Daarnaast vindt men suikerachtige stoffen en een spoor vluchtige olie. Saponinen smaken dikwijls zeer scherp en kunnen bij inade­ming de slijmvliezen zeer sterk prikkelen. Alle hebben een haemolytische werking, d.w.z. als men rode bloedlichaampjes in een saponine "oplossing" brengt, dan wordt de wand van het rode bloedlichaampje doorlatend en de rode kleurstof, haemoglobine, treedt naar buiten. De eerst ondoorschijnende vloei­stof wordt nu plotseling helder. Hieraan ziet men dat de sa­poninen, indien zij in de bloedbaan geraken, giftig zijn.

Bij inname door de mond is de werking niet sterk, omdat de opname slecht is, d.w.z. de saponinen worden slechts lang­zaam in het bloed opgenomen, wellicht worden zij in het maag­darm-kanaal afgebroken.
Mogelijk is het haemolytisch effect de verklaring voor hun gif­tige werking op vissen, immers via de kieuwen kunnen de sa­poninen gemakkelijk in het bloed overgaan. Vele saponinen zijn dan ook sterke visvergiften.

Vroeger medisch gebruik

Dodoens vermeldt wel erg veel medische toepassingen. doet water maken/ ende camerganck hebben, breeckt den steen/ ende doet den selven met die urine rijsen, es goet den ghenen die hoesten/ cort van adem ende benaut van borsten sijn, verweckt die natuerlijcke cranckheyt der vrouwen/ ende treckt af die secondine ende doode vruchten,
En dan 2 werkingen waar we planten met zeepstoffen (saponinen) vandaag nog voor gebruiken. Dese wortel doet oock niesen met huenich in die nuese ghedaen ende in die mont ghenomen treckt veel fluymen ende vochticheyt uut den hoofde. Met azijn ende meel van gersten mout dese wortel ghelijck een salfken vermenght/ gheneest die quade scorfticheden ende die plecken ende vlecken van der huyt. Dus als slijmoplossend middel voor neus en keel en als een soort lotion om de huid te reinigen onder andere bij acne. Voor de huid als lotion is het zeker wel interessant.
Volgens de Flora Batava is het een schoonheidswater omdat het 'de eigenschap bezit de huid blank en zacht te maken' zelfs tegen schurft zou het uitwendig gebruikt geweest zijn.

In de moderne fytotherapie wordt het zeepkruid nog weinig gebruikt, het zijn eerder minder sterkere en veiligere zeepstofplanten zoals zoethout en primula die nu nog in preparaten verwerkt worden.

Wetenschappelijk onderzoek Saponaria en saponinen

• Koike, K. et al (1999). New triterpenoid saponins and sapogenins from Saponaria officinalis J. Nat.Prod. 62 16559.
• Jia, Z. et. al (1998) Major triterpenoid saponins from Saponaria officinalis J. Nat. Prod. 61 136873.
• Deumie, J. and martinSans.E. (1922) Intoxication with soapwort. Bull Sci Pharmacol. 29: 379384
• Aliotta, G. (1987) A Preliminary account on poisonous wild plants of Campania (Italy). Fitoterapia 58: 249256.
• Cebo, B. (1976). Pharmacological properties of saponin fractions obtained from domestic crude drugs Saponaria officinalis, Primula officinalis and Aesculus hippocastanum. Herba Polonia, 22 154.
• Bogoiavlenskii, A.P. et al (1999). Immunostimuating activity of a saponincontaining extract of Saponaria officinalis. Vopr Virusol. 44 229232(Russian)