Tips voor veranderen van gedrag bij een verslaving

Het gebruik van alcohol en drugs kan ongemerkt uit de hand lopen. Als je sneller in het proces van verslaving ingrijpt en hulp zoekt, kun je veel ernstige problemen voorkomen. Daarbij is het belangrijk om inzicht in je eigen proces van verandering te krijgen. In de meeste gevallen moet je de 'bodem' bereikt hebben. Dat wil zeggen dat je alles kwijt moet zijn. Het klinkt hard en meedogenloos maar het is echter de keiharde realiteit. Wanneer je problemen begint te ervaren zoek dan hulp want alleen lukt het niet om je leven te veranderen. Elke verslaafde kan wel een dag stoppen. Soms ook wel langer. Maar een langdurige gedragsverandering is niet op eigen kracht mogelijk.

Wanneer zijn mensen met een verslaving bereid om te veranderen?

Mensen zijn bereid hun gedrag te veranderen als:

• Ze zien dat er nadelen aan zitten die ze niet willen
• ze zich zorgen maken
• ze voordelen zien van veranderen
• ze geloven dat ze daadwerkelijk in staat zijn het anders te doen
• ze weten hoe ze het anders aan kunnen pakken
• ze vinden dat het moment geschikt is om te veranderen, dat ze er klaar voor zijn
• ze onder ogen zien wat er op het spel staat

Persoonlijk proces bij een verslaving of het problematisch middelen gebruik

Maar ook voldoet iemand aan bovenstaande criteria, het blijft een persoonlijk proces. Verslaving is destructief gedrag wat het diepste oerinstinct van overleven in een mens 'verdooft'. De voor en nadelen van drinken, de mate van vertrouwen, tot verandering in staat zijn en hierbij steun te kunnen verwachten van de omgeving zijn voor iedereen anders. Daarnaast maakt ieder zijn eigen afwegingen. Wat voor de één een belangrijke reden kan zijn om het gebruik te verminderen, hoeft dat voor een ander lang niet te zijn. Ook omstandigheden kunnen veranderen en daarmee de inschatting van wat belangrijk of haalbaar is. Het nemen van het besluit om minder te gebruiken is een ingewikkeld proces en vraagt tijd.

Verschillende fasen tijdens een verslaving

Het kan helpen als je een leven zonder of met minder voor kan stellen. De mensen om je heen kunnen je bij dit proces van bewustwording helpen door aan te geven hoe zij je gebruik zien en wat het voor hen betekent. Ook kunnen ze aangeven wat voor hulp ze willen en kunnen bieden bij het minderen of stoppen. Mensen zijn bang om te veranderen, omdat ze niet weten wat hun te wachten staat als ze stoppen of matiger worden met gebruiken. Een veranderingsproces kan op meerdere manieren bekeken worden. Een van de manieren die in de praktijk van de verslavingszorg de laatste vijftien jaar toegepast wordt heeft als uitgangspunt dat veranderen een proces is met verschillende fasen:

Voorstadium
Je hebt niet het idee dat er iets aan de hand is, laat staan dat er iets veranderen moet. Je bent een ‘onbezorgde’ drinker. Ervaart geen problemen.

Overweging en bewustwording
Je ervaart dat je gebruik een keerzijde heeft en maakt je daarover soms zorgen. Je overweegt om het anders te doen maar twijfelt nog. Je relativeert je gedrag en ziet in je omgeving dat anderen er slechter aan toe zijn dan jij. Je stopt een paar dagen, voelt je alweer wat beter en gaat weer gebruiken.

Besluit en voorbereiding
Je hebt bekeken wat je keuzes zijn en wat je eraan hebt verandert. Je bent nu toe om een beslissing te nemen om te veranderen. Een besluit nemen gaat beter als je een goede voorbereiding treft. Sommigen proberen dit op eigen houtje te doen maar dat is gedoemd om te mislukken. Bij alle verandering heb je iemand nodig die je door het proces heen leidt, een goede counselor of coach.

Uitvoering
Je verandert nu je gebruik. Je merkt dat het niet gemakkelijk is de verandering vol te houden en komt allerlei hindernissen tegen. Het is belangrijk om deze hindernissen aan te pakken en niet uit de weg te gaan. Ook deze hindernissen pak je aan met je coach.

Volhouden(consolidatie)
Beginnen met veranderen lukt vaak wel, maar volhouden is moeilijk. Er zijn veel lastige momenten en terugval ligt op de loer. In het veranderingsproces is volhouden de zwaarste 'klus'. Het volhouden wordt ook wel 'consolideren' genoemd, wat eigenlijk betekent: 'het duurzaam maken van de verandering'. Maar hoe langer dit onthoudingsproces duurt hoe meer het gewoon word. De moeilijke periodes die eerst kort op elkaar volgenden blijven steeds vaker en langer weg.

Terugval
Terugvallen in de oude gewoonte en weer gaan gebruiken. Er is echter wel tussen terugval en 'uitglijder'. Een terugval is een fase waarin je weer terug bent in je oude gedrag en gebruik. Een uitglijder is een fase waarin je een foutje bent begaan maar daarna je herstel weer serieus neemt. Het is van groot belang om dit onderscheid ook uit te leggen aan cliënten.

Model van Prochaska en DiClemente

Prochaska en DiClemente hebben in 1984 als eerste uitgebreid geschreven over deze fasen van het veranderingsproces. Zij zagen dat het vaak zo liep bij mensen die afhankelijk waren van nicotine. De praktijk heeft door de jaren heen laten zien dat verandering bij alle middelengebruik hetzelfde proces doorliep. Het bleek ook dat het veranderingsproces voortgaat: je kan steeds opnieuw besluiten te veranderen, andere overwegingen kunnen in de verandering meespelen en je kunt nieuwe vaardigheden toepassen. Prochaska en DiClemente zagen hun model dan ook het liefst als een cirkel weergegeven.

Kritiek op het model voor gedragsverandering

Er is echter ook kritiek op het model omdat onder andere de indruk geeft dat de verschillende stadia duidelijk zijn begrensd en ieder mens de stadia in dezelfde volgorde zou doorlopen. Ook zit in het model de veronderstelling dat mensen hun gedrag altijd planmatig veranderen. Terwijl bekend is dat dit lang niet altijd het geval is.

Kracht van eenvoud

Voor de behandelaar en cliënt ligt de kracht van het model juist in de versimpeling van het veranderproces. Het model visualiseert de fasen waarin iemand zich bevind en het helpt bij het kijken naar de hindernissen die cliënten tegen gaan komen.

Tips

Door het model te gebruiken kan de behandelaar daar beter op inspelen en tips geven.
Hieronder volgen een paar tips per stadium:

Voorstadium
Je maakt je nauwelijks zorgen over je gebruik. Je bent een ‘onbezorgde’ gebruiker. Je hebt wel eens vage klachten.
Tip: Ga na of er een verband bestaat tussen de klachten en dagen waarop je gebruikt.

Overweging en bewustwording
Je ervaart dat je gebruik een keerzijde heeft en maakt je daarover soms zorgen. Je overweegt om het anders te doen maar twijfelt nog.
Tip: Ga na wat het je zou opleveren om je gebruikerspatroon te veranderen en ook wat je dan zou missen. Zet dit af tegen de voor en nadelen van je gebruik.

Besluit en voorbereiding
Je hebt bekeken wat je keuzes zijn en wat je eraan hebt verandert. Je bent nu toe aan het nemen van een beslissing om te veranderen.
Tip: Het is belangrijk om een goed actieplan te maken: wat en hoe te veranderen en wanneer te beginnen.

Uitvoering
Je verandert nu je gebruik. Je merkt dat het niet gemakkelijk is de verandering vol te houden en komt allerlei hindernissen tegen.
Tip: in deze fase kan het helpen kleine stapjes te nemen en de hindernissen één voor één te overwinnen. Beloon jezelf als het lukt en zit niet bij de pakken neer als het een keer tegenzit. Één keer weer gebruiken wil niet zeggen dat je weer helemaal terug bij af bent. Veranderen is een proces van vallen en opstaan. Houd vast aan je besluit en ga door met veranderen. Ga na of er mensen zijn die je willen helpen en vertel ze wat ze voor je kunnen doen.

Volhouden
Beginnen met veranderen lukt vaak wel, maar volhouden is moeilijk. Er zijn veel lastige momenten en terugval ligt op de loer.
Tip: je kunt jezelf helpen door moeilijke situaties in kaart te brengen en je er zo goed mogelijk op voor te bereiden.

Terugval
Terugvallen in de oude gewoonte en weer gaan gebruiken. Veel mensen raken teleurgesteld in zichzelf als het niet lukt zich aan hun besluit te houden en zijn geneigd het helemaal op te geven. Ze vallen terug in hun oude gewoonte en gaan weer gebruiken.
Tip: Verandering van je gebruik vraagt om meerdere pogingen. Het is niet zo dat na een terugval alles verloren is. Je kunt ervan leren. De volgende keer in dezelfde situatie herken je deze en weet je wel wat je kunt doen om niet uit te glijden. Overweeg je voornemen weer op te pakken.