De erfelijke, degenererende hersenziekte ADCA-SCA

De hersenen bestaan uit drie delen: de grote hersenen, de kleine hersenen en de hersenstam. In de kleine hersenen dienen de vele zenuwcellen o.a. voor het bewegen en het spreken. ADCA (Autosomaal Dominant Cerebellaire Ataxie) is een zeldzame erfelijke ziekte van het zenuwweefsel in de kleine hersenen. De zenuwen verschrompelen en kunnen hun signalen niet goed doorgeven aan de spieren. Iemand die getroffen wordt loopt dan alsof hij of zij dronken is. Wanneer duidelijk is welk stukje DNA deze ziekte veroorzaakt, dan krijgt de ADCA de naam SpinoCerebellaire Ataxie (SCA), gevolgd door een nummer.

• Kleine hersenen (cerebellum)
• Ataxie en oorzaken
• Een aangeboren genetische afwijking
• Het foute gen
• Spinocerebellaire ataxie (SCA)
• De verschillende soorten gendefecten en SCA’ s
• SCA1
• SCA2
• SCA3 (of de ziekte van Machado-Joseph (MJD)
• SCA6
• SCA7

Kleine hersenen (cerebellum)

De kleine hersenen liggen aan de achterkant van het hoofd. Samen met de grote hersenen en de hersenstam vormen ze de hersenen. De kleine hersenen zijn het centrum waar zich verreweg de meeste zenuwcellen bevinden. Zenuwcellen die een groot aantal lichaamsfuncties coördineren. Functies als:

• de beweging van een lichaam (maar niet noodzakelijk voor het samentrekken van spieren);
• het evenwicht van een lichaam;
• automatische handelingen;
• oogmotoriek;
• taal;
• emotionele processen;
• het werkgeheugen (waaronder het korte termijn geheugen).

De kleine hersenen bestaan uit twee helften en liggen in het achterhoofd onder de grote hersenen. De buitenkant (schors) van de kleine hersenen is sterk geplooid, zodat veel cellen een plaats hebben.

Ataxie en oorzaken

Ataxie is een beschadiging in de kleine hersenen. De beschadiging zorgt ervoor dat het bewegen ongecoördineerd gaat en lijkt op een ‘dronkenmansloop’ zodat de totale indruk een onhandig of dronken iemand is. Ataxie kan veroorzaakt worden door verschillende neurologische aandoeningen, zoals:

• een tumor of ontsteking in de kleine hersenen;
• multiple sclerose;
• een beroerte;
• een aangeboren (genetische) afwijking (ADCA).

Een aangeboren genetische afwijking

ADCA (Autosomaal Dominant Cerebellaire Ataxie) is een erfelijke en langzaam erger wordende (degenererende) ziekte van de kleine hersenen en één van de oorzaken van ataxie. Autosomaal betekent dat zowel de mannelijke alsook de vrouwelijke nazaten de ziekte kunnen erven van de ouders. Dominant houdt in dat er 50% kans is dat de ziekte wordt overgedragen van ouder naar kind. Bij ADCA verschrompelen de zenuwcellen in de kleine hersenen en sterven deze in de loop der jaren (atrofie) af. De symptomen van de erfelijke variant van ataxie openbaren zich meestal pas op volwassen leeftijd, rond het 50ste jaar. Bij ADCA is vaak als eerste de coördinatie van het bewegen verstoort. Daarnaast zijn de symptomen bij ADCA:

• moeilijk praten;
• oogproblemen;
• moeite met slikken met de mogelijkheid tot verslikken;
• enorme vermoeidheid;
• aantasting van de zenuwuiteinden in armen en benen.

Het foute gen

De erfelijke vorm van ataxie heeft als oorzaak een ‘fout’ gen. Een gen is een stukje van het DNA dat de code bevat voor een reeks aminozuren. Aminozuren die samen zorgen voor de productie van eiwitten, de bouwstenen van ons lichaam. Er worden bij ADCA meer aminozuren (glutamine) aangemaakt dan normaal en dit geeft eiwitklontering wat ervoor zorgt dat de zenuwcellen van de kleine hersenen afsterven, waardoor deze de spieren niet meer kunnen ondersteunen. Het is een progressieve genetische ziekte waarbij men door wetenschappelijk onderzoek in juni 2015 iets meer te weten is gekomen over de oorzaak, namelijk dat het foute gen te maken heeft met een samenklontering van eiwitten.

Spinocerebellaire ataxie (SCA)

SCA (SpinoCerebellaire Ataxie) is de naam voor de erfelijke vorm van ataxie (ADCA) wanneer het gen met het ‘foutje’ bekend is. Is door onderzoek bekend welk gen de veroorzaker is van de ziekte dan krijgt ADCA de naam SCA met een nummer en heet dan bijv. ADCA-SCA6. Er zijn wereldwijd meer dan dertig types SCA beschreven, waarvan zeventien soorten SCA’s al door genetisch onderzoek bekend zijn. De nummering is in de volgorde waarin ze werden ontdekt en niet de ernst van de ziekte. De ‘fout’ zit niet altijd op hetzelfde gen en daarom is niet iedereen even ziek, maar is er wel een overlap aan verschijnselen. Spinocerebellaire ataxie (SCA) is dus een ziekte van de zenuwen omdat de zenuwen hun signalen niet of niet goed door kunnen geven aan de spieren. SCA heeft meestal als oorzaak de erfelijke ziekte ADCA maar kan ook als oorzaak hebben:

• een vitaminetekort;
• alcohol;
• een ontsteking.

De reden waarom iemand met SCA:

• loopt als een dronken iemand;
• onduidelijk praat;
• slecht gaat schrijven;
• dingen uit de handen laat vallen.

SCA’ s komen over de gehele wereld voor en er zijn bij een aantal SCA-typen opmerkelijke verschillen in het voorkomen per land beschreven. Mensen die een SCA van hun vader of moeder erven, worden vaak jonger ziek dan hun vader of moeder. En hún kinderen (als ze de ziekte ook hebben) worden nog jonger ziek. Daarom is het belangrijk dat de hele familie zich laat testen. De geografische verspreiding in Nederland verloopt grotendeels als volgt:

• SCA3 komt vooral voor in de provincies Groningen en Drenthe.
• SCA2 komt vooral in families die van oorsprong uit Friesland komen.
• SCA1 en SCA6 komen veel voor in het midden en westen van het land.

De verschillende soorten gendefecten en SCA’ s

In 2000 is onderzocht hoeveel families, toen bekend, er in Nederland voorkwamen met de verschillende SCA’s. De soorten SCA die in Nederland veel voorkomen zijn:

• SCA1
• SCA2
• SCA3
• SCA6
• SCA7
• SCA8

SCA1

De eerste SCA1-symptomen zijn spraak-, slik- en loopstoornissen. Het ziekteverloop is ernstig. Patiënten belanden van een rollator in een rolstoel met uiteindelijk vroegtijdig overlijden tot gevolg. In Nederland zijn er in het jaar 2000 vijftien families met SCA1.

SCA2

Het lopen, praten en aansturen van het lichaam wordt moeilijk en de coördinatie neemt af. Uiteindelijk wordt ook de ademhaling en het slikken aangetast, en kan er een lichte vorm van dementie optreden. Ook de oogspieren worden aangetast. In Nederland zijn er in het jaar 2000 veertien families met SCA2.

SCA3 (of de ziekte van Machado-Joseph (MJD)

Spinocerebellaire ataxie type 3 (SCA3), of de ziekte van Machado-Joseph, komt het meest voor in Nederland. De Machado-Joseph vorm wordt gekenmerkt door een langzame achteruitgang van SCA. Het scala aan symptomen is breed en maakt dat de ziekte gescheiden is in de leeftijd wanneer het ongeveer begint en de kenmerkende symptomen. De ziekte kent daarom de volgende types:

• Type I
• Type II
• Type III
• Type IV
• Type V

Symptomen type I

Tussen tien en dertig jaar ontstaan de symptomen van het SCA3-type I. Symptomen als spierspanningen in armen en benen, spierstijfheid en coördinatie- en evenwichtsproblemen. Het lopen gaat niet soepel en lijkt wel een dronkenmansloop, de spraak is onduidelijk tot onverstaanbaar en het slikken gaat moeilijk.

Symptomen type II

Tussen de twintig jaar en vijftig jaar ontstaan de symptomen bij het SCA3-type II met dezelfde symptomen als bij SCA-type I, maar de ziekte vordert zich langzamer. De stoornis van de spierbewegingen (de ataxie) en de coördinatieproblemen treden bij dit type meer op de voorgrond.

Symptomen type III

Tussen de veertig en zeventig jaar ontstaan de symptomen van het SCA3-type III. Eveneens met een onvaste gang (de dronkenmansloop). Een onvaste gang (ataxie) en zenuwen die wordt gekenmerkt door het in terugkerende aanvallen van pijn in de schouder, arm en/of hand, gevolgd door een gehele of gedeeltelijke verlamming van de spieren op deze plaatsen (amyotrofie) en degeneratie van de perifere zenuwen. De vooruitgang van type III is het langzaamst van de drie types.

Type IV

Bij type IV zijn het vooral symptomen zoals bij de ziekte van Parkinson ook voorkomen zoals:

• Trillen.
• Stijfheid van de spier- en evenwichtsproblemen.
• Ontbreken van de automatische bewegingen.

Type V

De ziektesymptomen lijken op de erfelijke aandoening van spastische paraplegie, een aandoening van het ruggenmerg. De symptomen zijn stijfheid en spasticiteit in de benen.

Vooral mensen met type I en type II kunnen moeilijkheden ervaren met de ogen zoals dubbel zien, wazig zien, geen kleur/of contrast onderscheiden en de oogbeweging niet beheersen. Type IV en V hebben meer onderzoek nodig en vandaar dat veel onderzoekers alleen de eerst drie types gebruiken.

SCA6

Het 'foute' gen van SCA6 is ontdekt in 1997. Een herhaling van een aantal eiwitten op het DNA is de oorzaak. Een ‘fout’ eiwit wordt door deze afwijking gevormd en dit veroorzaakt het afsterven van bepaalde cellen in de kleine hersenen. Een persoon met SCA6 heeft omdat de fijne motoriek verstoord wordt, een dronkenmansloop, spraakproblemen, schrijfproblemen, en na enige tijd slikproblemen. De persoon zal door het moeilijke lopen een rollator nodig hebben en na enige tijd een rolstoel. In Nederland zijn er in het jaar 2000 achtentwintig families met SCA6 geregistreerd. De aandoening begint meestal rond het 50ste tot 60ste levensjaar maar kan ook beginnen rond het 30ste levensjaar of het 80ste jaar.

De Sheffield Universiteit in Engeland start in 2016 een onderzoek om beter te begrijpen wat er precies verandert bij het lopen van patiënten met ataxie gedurende de aandoening.

SCA7

De eerste symptomen van SCA7 openbaren zich op volwassen leeftijd. SCA7 gaat gepaard met macula dystrofie, een aandoening van de ogen waardoor het zicht steeds minder wordt. Veel van de klinische en pathologische bevindingen van de andere Spinocerebellaire Ataxie (SCA) overlappen met SCA7. De symptomen van SCA7 openbaren zich in elke generatie vroeger en in een ernstigere vorm. Dit wordt genetische anticipatie genoemd. In Nederland waren in het jaar 2000 zestien families met SCA7.