Een levensveranderende ziekte die de hersenen laat krimpen

Tegenwoordig zijn er veel verschillende ziekten bekend. Sommige krijg je door besmetting van bacteriën of virussen, sommige door straling of giftige stoffen en andere door genetische overerving. Over een aantal van deze genetische ziekten is veel kennis verworven, maar er zijn nog vele ziekten die niet veel voorkomen en waarover niet veel bekend is. Vandaar dat er niet veel onderzoek wordt gedaan naar deze ziekten en daardoor is de ziekte vaak niet te genezen of zelfs niet te behandelen. De meeste mensen met een zeldzame ziekte moeten er dus mee leren leven en dit is echt geen pretje. Eén zo’n zeldzame ziekte is ADCA: een hersenziekte met vele gevolgen.

Wat is ADCA precies?

ADCA staat voor Autosomaal Dominant Cerebellaire Ataxi. 'Autosomaal' betekent dat het niet geslachtsbepalend is: het is dus niet zo dat alleen mannen of alleen vrouwen het kunnen krijgen. Met 'dominant' wordt bedoeld dat de ziekte van ouder op kind wordt overgebracht: deze kans verschilt van 50% tot 75%. Echter, omdat het een zeldzame ziekte is en er dus in vrijwel alle gevallen sprake is van slechts één heterozygote (één dominant allel en één recessief allel, in plaats van twee dominante allelen*) ouder, is de overervingskans eerder 50% dan 75%. Met 'cerebellaire ataxi' wordt bedoeld dat er sprake is van een verstoring in de bewegingscoördinatie door schade aan de kleine hersenen (cerebellum). Kortom, het is dus een progressieve genetische ziekte waarbij de kleine hersenen krimpen. Dit krimpen houdt in dat de cellen van deze hersenen beschadigd raken en/of afsterven. Dit is zeer ernstig, omdat de kleine hersenen zorgen voor de coördinatie en afstemming van lichaamsbewegingen.

Dat dit een zeldzame ziekte is, is te zien aan de prevalentie. De geschatte minimale prevalentie van ADCA ligt tussen de 0,8 tot 3,5 op de 100.000 mensen in Nederland. Vanwege de 50% overervingskans, is de kans groot dat de ziekte in de familie blijft. De ziekte is dominant, dus een ‘drager’ zijn van deze ziekte kan niet. Wanneer een persoon de ziekte niet heeft overgeërfd, hebben diens kinderen dan ook 0% kans om de ziekte te krijgen. De ziekte uit zich meestal op latere leeftijd, rond het 50ste-60ste levensjaar. Over het algemeen gaan mensen rond die leeftijd al wel lichamelijk achteruit, maar bij ADCA is het erger.

Wat zijn de gevolgen van de overerving van de genetische mutatie die de ziekte veroorzaakt?

Er worden meer aminozuren(glutamine) aangemaakt dan normaal en dit zorgt ervoor dat de hersencellen van de kleine hersenen afsterven. Dit aantal aminozuren wordt overgeërfd door het kind, waarbij de aminozuren nog meer vermeerderen en dit zorgt voor nóg grotere complicaties. Een complicatie die optreedt is dat de uiting van de ziekte plaats vindt op een jongere leeftijd dan bij de voorgaande familieleden. Een tweede complicatie is dat de ernst van de symptomen daardoor zal toenemen, bijvoorbeeld heverige spasme dan hun ouder. Hierdoor ontstaan er ook steeds meer variaties van de ziekte binnen een familie. Deze variaties verschillen qua ernst van symptomen en qua welk deel van het zenuwstelsel aangetast wordt. De één heeft bijvoorbeeld vooral spastische problemen, de ander heeft juist ernstige gehoorproblemen.

Wat zijn de gevolgen van de ziekte zelf?

Mensen met deze ziekte kunnen uiteindelijk niet goed meer lopen. Ze hebben moeite met balanceren, zoals een zeer dronken iemand heeft. Een rollator of zelfs een rolstoel is dan nodig om zich te kunnen verplaatsen. Een ander symptoom die bij veel mensen met ADCA voorkomt is het moeite hebben met spreken. Doordat de coördinatie van de spieren wordt aangetast, zijn deze mensen erg afhankelijk van hulp van andere mensen.

Naast het niet meer goed kunnen lopen en spreken, zijn er ook nog andere symptomen die vaak bij verschillende ADCA-varianten naar voren komen: gehoorproblemen, problemen met het zicht (kenmerkend aan ongeregelde oogbewegingen of juist zeer trage oogbewegingen), epilepsie, spasme, kauw- en slikproblemen en Parkinson-achtige symptomen. Tevens kan een bepaalde ADCA-variant betrekking hebben op het geheugen: dementie kan ook een symptoom zijn. Er kan worden verondersteld dat elke variant van ADCA een ander deel van de kleine hersenen aantast. Vandaar dat niet elke patiënt dezelfde symptomen vertoont. Al deze symptomen hebben een grote negatieve impact op het leven van ADCA-patiënten en hun omgeving, dus de ziekte is een groot probleem.

Hoe is ADCA te behandelen?

Tot nu toe is men er (nog) niet in geslaagd om de ziekte te kunnen genezen. Hier is nog veel meer onderzoek en kennis voor nodig. Wel zijn de symptomen te behandelen, waardoor het leven van de patiënt wat gemakkelijker wordt. Dit wordt vaak gedaan door het toedienen van medicatie. Zo kunnen bijvoorbeeld Parkinson-achtige symptomen worden verminderd met levodopa en/of dopamine agonisten. Ook medicijnen als clozapine en budipine worden gebruikt om tremoren (trillen van ledematen) te verminderen. Andere symptomen die betrekking hebben op de spieren kunnen ook worden behandeld met medicatie. Bij symptomen zoals gehoorproblemen kan het dragen van een gehoorapparaat een (tijdelijke) oplossing zijn. Daarnaast wordt er ook fysiotherapie, logopedie en/of ergotherapie toegepast om het leven met de bewegingsbeperkende symptomen te vergemakkelijken.

Gezien de zeldzaamheid van deze ziekte, wordt er weinig onderzoek naar gedaan. Daarom is er ook weinig bekend over verdere behandeling en eventuele preventie of genezing van deze ziekte. Wel heeft wetenschappelijk onderzoek in juni 2015 meer licht gegeven over de oorzaak van de ziekte: het krimpen van de hersenen heeft te maken met samenklontering van eiwitten. Er zijn tot nu toe zo'n dertig varianten bekend, waarvan SCA1 de heftigste vorm is. Helaas is het erg moeilijk om erachter te komen welke variant ADCA een patiënt heeft. Het is ook niet af te leiden uit de varianten die de familieleden hebben, omdat zelfs binnen de familie veel verschillende varianten kunnen voorkomen. Om uit te zoeken van welke variant er sprake is, moet worden onderzocht op welk gen de mutatie zit. Jammer genoeg is het erg duur om een gen te laten onderzoeken, waardoor patiënten soms nooit zullen weten welke variant zij eigenlijk hebben en hierdoor wordt ook de behandeling soms bemoeilijkt. Wanneer er wel onderzoek wordt gedaan naar de mutatie op de genen worden normaliter eerst gen 1, 2, 3, 6 en 7 nagekeken. De reden hiervoor is dat de meeste mutaties op deze genen plaatsvinden. Als het duidelijk is op welke gen de mutatie zit en welke symptomen hierbij horen, is het gemakkelijker om de ziekte te behandelen.

*een allel is een genvariant.

Lees verder

• Cyclopen bestaan: cyclopia, mensen en dieren met één oog
• Mensen met staarten bestaan echt
• De tegenpool van albinisme: melanisme
• Het syndroom van Cornelia de Lange