Syndroom van Cotard; denken dat je dood bent

Het opvallende kenmerk van het syndroom van Cotard is de doodswaan. Patiënten die lijden aan deze zeldzame psychiatrische ziekte voelen niets meer. Hierdoor denken ze dood te zijn. De doodswaan maakt hen wanhopig. De aandoening kan dagen, maar ook jaren duren en wordt vaak voorafgegaan door angst en kan gepaard gaan met depressiviteit. Ook wordt alles ontkend: niets is echt. De artsen zijn niet echt, het ziekenhuis is niet echt en zij zelf en hun organen zijn ook niet echt. Zo'n ontkenning heet een nihilistische waan.

Het syndroom van Cotard

Hieronder staan enkele voorbeelden van mensen die helemaal niets meer voelen, alsof ze leeg zijn vanbinnen. Ze zijn er daarom van overtuigd dat ze dood zijn. Dit idee beangstigt hen. Er kunnen meerdere oorzaken aan deze doodswaan ten grondslag liggen. Het beleven van een doodswaan wordt als een kenmerk van het zeldzame psychiatrische syndroom van Cotard gezien.

Voorbeelden van patiënten met een doodswaan
Een depressieve man van middelbare leeftijd kan zich nauwelijks nog bewegen en eet niet meer. Hij huilt en heeft nihilistische wanen; hij ontkent ogen of een hart te hebben. Hij weet zeker dat hij dood is. De artsen kunnen hem niet van het tegendeel overtuigen, zelfs niet als de man naar zichzelf in de spiegel kijkt. Bij de cardioloog weigert hij naar zijn hartslag te luisteren. Zijn hand is al dood en de rest van zijn lichaam volgt al snel. Hij weet het zeker. Hij voelt niets meer, dus hij moet wel dood zijn. De man wordt onderzocht, maar er wordt niets gevonden wat zijn huidige klachten kan verklaren. Na een aantal weken in het ziekenhuis met medicijnen te zijn behandeld, verdwijnen zijn wanen, maar hij blijft wantrouwig wat zijn dode hand betreft.

Een zesenveertigjarige vrouw beweert al maanden niet te hebben gegeten of gedronken. Ze is ook al maanden niet naar de wc geweest en ze heeft al jaren lang niet geslapen. Ze voegt hieraan toe dat haar organen al aan het rotten zijn en dat ze verder vanbinnen leeg is; ze heeft geen bloed en geen hart. Ze is leeg en voelt niets. Ze is dood, concludeert ze. De artsen die haar naar haar hartslag laten luisteren beschouwt ze als oplichters. Na tien maanden te zijn behandeld met medicijnen, vermindert haar doodswaan enigszins.

Een jonge vrouw heeft plotseling aanhoudende epileptische aanvallen. Als ze na de behandeling is bijgekomen, blijft ze verward en depressief. Ze huilt veel en heeft auditieve hallucinaties. Ze klaagt over het ontbreken van haar handen. Naar haar idee heeft ze zowel links als rechts geen handen meer. Ze beweert ook geen hartslag te hebben en haar maag en lever functioneren niet meer. Ze voelt niks. Ze is dood, denkt ze. Op de MRI en EEG zijn geen verklarende afwijkingen te zien. Na een aantal weken in het ziekenhuis te zijn behandeld met medicijnen is haar doodswaan verdwenen.

Het begin van het syndroom van Cotard

Het syndroom van Cotard kan enkele dagen, maar ook enkele jaren duren. Het begint meestal met vage gevoelens van angst. Deze angstgevoelens nemen toe en wordt uiteindelijk vaak een nihilistische waan. De nihilistische waan betreft vooral het eigen lichaam en organen. Het lichaam en de organen worden ontkend. Ook het leven kan worden ontkend. Een ander karakteristiek symptoom van het syndroom van Cotard is de doodswaan. De band met de werkelijkheid is dan helemaal verdwenen. Patiënten kunnen behalve angstig en depressief zijn, ook wanhopig of boos raken; ze zijn dood, maar niemand wil hen begraven. Bovendien stinken ze door het rottingsproces waarin ze al enige tijd verkeren, menen zij. De wanhoop die zij ervaren kan tot onhandelbaarheid leiden. In hun wanhoop niets meer te voelen, kunnen patiënten overgaan tot automutilatie of suïcidaal gedrag. Vaak stoppen ze met eten en drinken. Hierdoor kunnen ze uiteindelijk ook echt sterven.

Te complex voor een eenduidige diagnose

De Franse neuroloog Jules Cotard (1840 - 1889) beschreef in 1880 als eerste het ziektebeeld van wat we ruim een eeuw later nog altijd het syndroom van Cotard noemen. Door de complexiteit van het syndroom en vanwege de vele mogelijke onderliggende ziektes is het moeilijk om het syndroom in een categorie te plaatsen. Ondanks de omschrijving die er al in 1880 aan werd gegeven, komt het anno 2016 nog niet voor in de DSM-V.

Mogelijke oorzaken voor het syndroom van Cotard

Uit neurologisch onderzoek van een patiënt die niets meer voelt en daarom denkt dood te zijn, blijkt een verminderde activiteit, door bijvoorbeeld schade, in de slaapkwab waar te nemen. De slaapkwab speelt een grote rol bij het bewustzijn van het lichaam en het verwerken van ervaringen. Het gevolg hiervan is dat de patiënt het idee heeft niets meer te voelen, met als gevolg de doodswaan. Door de verminderde activiteit in de temporaalkwab en prefrontale kwab zijn die niet in staat de wanen als gevolg van de inactieve slaapkwab te corrigeren. Uit psychologisch onderzoek blijken patiënten met het syndroom van Cotard te neigen naar interne attributie. Dit betekent dat zij, net zoals mensen met een depressieve stoornis, de oorzaken van (vooral negatieve) gebeurtenissen bij zichzelf zoeken. Depressieve patiënten zouden gezien hun neiging tot interne attributie een grotere kans op het syndroom van Cotard kunnen hebben. Maar er is te weinig onderzoek naar het syndroom van Cotard gedaan om daar conclusies aan te verbinden.

De behandeling

De eerste stap is het herkennen van het zeldzame syndroom. De behandeling bestaat vaak uit een leven lang antipsychotica en antidepressiva of een combinatie ervan. Het soort medicijn is afhankelijk van de onderliggende ziektes, zoals bijvoorbeeld een depressie. Er zal daarom eerst onderzoek moeten worden gedaan naar andere ziektes. De onderliggende ziektes kunnen zowel psychiatrisch (bijvoorbeeld depressiviteit, schizofrenie), als somatisch (bijvoorbeeld migraine, parkinson, epilepsie) zijn.