Geneesmiddelen tijdens de zwangerschap

Het gebruik van geneesmiddelen tijdens de zwangerschap is een lastige kwestie. Bepaalde geneesmiddelen hebben een teratogeen effect op de ongeboren baby. Dit betekent dat deze medicijnen afwijkingen en misvormingen bij de foetus veroorzaken. Voorbeelden hiervan zijn softenen en DES uit de vorige eeuw. Soms wordt de teratogeniteit van bepaalde middelen pas op latere leeftijd van het kindje duidelijk. Geneesmiddelen die voorgeschreven zijn aan vrouwen worden soms ook tijdens de zwangerschap gebruikt. Deze geneesmiddelen kunnen schadelijk zijn voor het ongeboren kindje. Voor sommigen mensen is het echter noodzakelijk dat zij het medicijngebruik vervolgen tijdens de zwangerschap omdat de onbehandelde aandoening schadelijker voor moeder en kind is dan de medicijnen. Het medicijngebruik wordt dan echter wel zodanig aangepast dat het zo min mogelijk kans op schade aan het ongeboren kindje geeft.

Teratogenen

Met teratogeniteit wordt het ontstaan van aangeboren afwijkingen bij het ongeboren kindje ten gevolge van geneesmiddelengebruik bedoeld. De afwijkingen die ontstaan kunnen zijn noemt men teratogene afwijkingen. Teratogenen zijn de stoffen die een potentieel gevaar voor de foetus opleveren.

Softenon en DES

De vraag of je medicijnen kan gebruiken tijdens de zwangerschap is lastig te beantwoorden. Van veel geneesmiddelen is immers niet bekend wat de effecten ervan op de ongeboren vrucht op de korte en met name lange termijn zullen zijn. In de jaren '50 van de vorige eeuw werd bijvoorbeeld het geneesmiddel softenon (met als werkzame stof thalidomide) voorgeschreven aan vrouwen tegen ochtendmisselijkheid. Achteraf blijkt dat dit middel bij vrouwen die het gebruikten tussen de 25e en 30e dag van de zwangerschap teratogene effecten had. De kindjes van de moeders die dit middel gebruikt hadden bleken afwijkingen aan de ledematen te hebben.

DES, diëthylstillbestrol, is een middel dat halverwege de vorige eeuw voorgeschreven werd aan zwangere vrouwen om een miskraam te voorkomen. Dit bleek echter niet het geval. Wel werden veel kinderen geboren met afwijkingen aan de inwendige geslachtsorganen, met namelijk bij vrouwelijke foetussen. Na deze twee drama's rondom geneesmiddelengebruik tijdens de zwangerschap is het beleid rondom het registreren van middelen als geneesmiddel strenger geworden rondom mogelijke teratogene effecten.

Classificatiesysteem teratogeniteit

Het onderzoek naar mogelijke teratogene effecten van geneesmiddelen vindt met name plaats op proefdieren. Hieruit blijkt echter dat een bepaalde stof bij het ene dier wel teratogeen is en bij het andere dier niet. Een middel dat bij een rat teratogeen blijkt te zijn hoeft dit dus niet te zijn voor mensen. Dit bemoeilijkt het onderzoek naar teratogeniteit. Omdat dieronderzoeken geen uitsluitsel kunnen geven over teratogeniteit is er een classificatiesysteem ontworpen dat volledig gebaseerd is op ervaringen van geneesmiddelen bij mensen. In de praktijk wordt dit classificatiesysteem echter niet vaak meer gebruikt. In veel naslagwerken wordt dit systeem nog wel dikwijls gebruikt.

Het classificatiesysteem onderscheidt vier categorieën:

• Categorie A: geneesmiddelen waarvan voldoende gegevens bekend zijn over het gebruik tijdens de zwangerschap en waarvan aangenomen kan worden dat deze veilig zijn
• Categorie B: geneesmiddelen waarbij onvoldoende ervaring is met gebruik tijdens de zwangerschap om aan te kunnen nemen dat het veilig tijdens de zwangerschap gebruikt kan worden
• Categorie C: geneesmiddelen die veranderingen in de foetus teweegbrengen die te corrigeren zijn met behulp van maatregelen
• Categorie D: geneesmiddelen die blijvende schade aanrichten bij de foetus

Kritieke perioden in de prenatale ontwikkeling

Geneesmiddelen zijn over het algemeen met name schadelijk in de eerste twaalf weken van de zwangerschap. In deze periode worden namelijk belangrijke structuren van het lichaam aangelegd middels celdeling. Wanneer er slechts één deling (deels) onderbroken wordt door bijvoorbeeld een tekort aan zuurstof of straling kunnen er al ernstige defecten aan voornamelijk de organen optreden. De organen kunnen zich dan niet of niet volledig ontwikkelen. Kindjes waarvan de moeders softenon gebruikt hebben missen bijvoorbeeld de lange pijpbeenderen in de armen en benen. De meestvoorkomende teratogene effecten tijdens deze eerste weken van de zwangerschap zijn:

• Tussen de 15e en 25e dag van de zwangerschap: beschadigingen aan het zenuwstelsel
• Tussen de 20e en 40e dag van de zwangerschap: beschadigingen aan het hart
• Tussen de 24e en 40e dag van de zwangerschap: beschadigingen aan het oog
• Tussen de 24e en 36e dag van de zwangerschap: beschadigingen aan de ledematen

Ook na deze dagen kunnen er nog beschadigingen en misvormingen optreden.

Geneesmiddelen voor chronische aandoeningen tijdens de zwangerschap

In sommige gevallen zijn geneesmiddelen absoluut noodzakelijk. Bij bepaalde chronische aandoeningen richt de kwaal zelf meer schade aan dan de medicijnen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij epilepsie. Epileptische aanvallen bij de moeder kunnen zuurstoftekort in de hersenen van de baby veroorzaken wat in veel gevallen schadelijker is dan het gebruik van anti-epileptica. Bepaalde medicijnen worden echter sterk afgeraden tijdens de zwangerschap. Deze geneesmiddelen en hun effecten op het ongeboren kind staan vermeld in onderstaande tabel.

Geneesmiddelen voor zwangerschapsgerelateerde klachten

Tijdens de zwangerschap kunnen diverse kwaaltjes en klachten optreden zoals zwangerschapsmisselijkheid, obstipatie, zuurbranden en pijnklachten. De arts kan advies geven over het gebruik van specifieke zelfzorggeneesmiddelen voor deze kwaaltjes. Voor pijnklachten is paracetamol het enige veilige geneesmiddel tijdens de zwangerschap. Het gebruik van ibuprofen, naproxen en andere pijnstillers tijdens de zwangerschap wordt sterk afgeraden.