Onvruchtbaarheid & vruchtbaarheid: de feiten
Als koppels geconfronteerd worden met verminderde vruchtbaarheid of onvruchtbaarheid, maken ze emotionele veranderingen door. Verbazing, ongeloof, verdriet en boosheid wisselen elkaar af. Geen wonder: Dokters vallen de intieme levenssfeer binnen, seks wordt een verplichte bezigheid en een medische molen van nare onderzoeken en behandelingen treedt in werking. De hoop op een kind groeit, maar in tijden van stress blijft zwangerschap juist uit. Wat zijn de oorzaken en hoe krijg je toch een baby?Verminderde vruchtbaarheid
Na een jaar van regelmatige gemeenschap zonder voorbehoedmiddelen zal bij vijftien van de honderd paren geen bevruchting plaatsvinden. Dit betekent niet dat er sprake is van onvruchtbaarheid (infertiliteit). De kans is veel groter dat het gaat om een verminderde vruchtbaarheid (subfertiliteit). Er zijn talloze oorzaken die hierachter schuil gaan. Deze zijn een gestoorde eicel- of spermaproductie, anatomische afwijkingen van de voortplantingsorganen en psychische factoren zoals een te hoge gespannenheid en stress. In 30% van de gevallen ligt de oorzaak bij de vrouw, in 30% bij de man, bij 10% ligt het aan beiden en bij de resterende 30% is er geen oorzaak aan te wijzen. Die laatste groep hoeft niet te wanhopen. De kans is groot dat de wens om zwanger te worden 'te sterk' is. Men heeft een knop omgedraaid in het hoofd: Zwanger moet, en wel NU! En zo werkt het menselijk lichaam juist niet, want een baby valt niet te bestellen. Pas er dus voor op om een zwangerschap uit te stellen tot een soort 'moment suprème'. De vruchtbaarheid neemt door lichamelijke oorzaken met de jaren af, vooral na het 35e jaar, en psychische druk kan dit nog eens nadelig beïnvloeden.Vruchtbaarheid mythes
Een man maakt voortdurend zaadcellen aan, maar vrouwen produceren maar een keer in de cyclus een eicel. Bij een regelmatige cyclus van vier weken kom je grofweg op circa 13 zwangerschapskansen per jaar. Veel mensen denken dat de ovulatie het moment is om zwanger te worden, maar feitelijk ben je dan al veel te laat. In de week voor de eisprong verandert de hormoonbalans en daarmee de aard van het slijm in de baarmoederhals dusdanig, dat het geschikt gemaakt wordt voor opvang en passage van zaadcellen. In dit milieu kunnen zaadcellen tot bijna een week overleven. Het is dus niet zo dat ze linea recta naar de verwachte eicel stuiven, maar ze worden na vrijen in de week voor de ovulatie (dus van dag 8 tot/met dag 14) 'opgeslagen' in de crypten van de baarmoederhals, waar ze vervolgens een eisprong opwachten. Ga dus niet aan de slag met de thermometer om de verhoging van 0,2 graden C die na de ovulatie plaatsvindt, te 'catchen'. Op het moment dat je die temperatuurstijging waarneemt is de kans om zwanger te worden namelijk al verkeken.Een andere gedachte is dat vrouwen per cyclus een kans zouden hebben van vijfentwintig procent om zwanger te worden. Dit is niet zo. De kans om zwanger te worden is in week 1 (de menstruatieweek) bijna nul, in week 2 maar liefst 75%, om in week 3 en 4 terug te vallen tot nagenoeg nul procent. Hierbij wordt uitgegaan van een regelmatige, vierweekse cyclus. Is de cyclusduur langer en wel voorzien van een ovulatie, dan is alleen week 1 verlengd en kan deze wel enkele weken voortduren. Dit heet een uitgestelde ovulatie of lange opbouw naar ovulatie toe. Het resultaat zijn dan menstruaties met een tussenpoos van 5 tot 9 weken. De vrouw is in dit geval iets verminderd vruchtbaar. Dat wil zeggen, er zijn op jaarbasis minder mogelijkheden om zwanger te raken.
Is de cyclusduur langer maar zonder ovulatie (anovulatie), dan is de vruchtbaarheid nul. In dat geval zijn er geen echte menstruaties maar onttrekkingsbloedingen. Deze vinden ook nog eens zeer onregelmatig plaats. PCO-syndroom (Poly-Cysteus Ovarium) komt vaak voor en kan hieraan ten grondslag liggen. Bij cyclusstoornissen moet in de eerste plaats gelet worden op het lichaamsgewicht van de vrouw. Een te zwaar gewicht of een te licht gewicht kan de onderliggende oorzaak zijn en een ontregelde cyclus geven. Het lichaam beschermt de vrouw in dat geval juist tegen zwangerschap!
Onvruchtbaarheid bij de man
Als je na een jaar niet zwanger bent, zoek je medische hulp. Waarschijnlijk zul je worden verwezen naar een specialist, om verdere onderzoeken te laten doen. Het eerste onderzoek dat je kunt verwachten is een microscopisch onderzoek van het sperma, nodig om vast te stellen of er een voldoende aantal gezonde zaadcellen is. Ook wordt er gekeken naar de kwaliteit die mede afhangt van de beweeglijkheid maar ook van de vorm van de cellen. Een lage spermaproductie kan ontstaan door koorts, overmatig gebruik van alcohol, drugs of tabak, bepaald medicijngebruik (vooral chemotherapie en bestraling), niet ingedaalde zaadballen, werk met chemicaliën en lood, ooit doorgemaakte 'bof', vitamine C gebrek, te hoge frequentie van zaadlozingen en verhoogde temperatuur door bijv. strak ondergoed, elektrische dekens, sauna's en te hete baden. Bij afwezigheid van zaadcellen kan een biopsie uit het testesweefsel plaatsvinden om te bevestigen dat er inderdaad geen sperma wordt geproduceerd. Andere mogelijkheden van onvruchtbaarheid bij de man zijn afwezige zaadleiders, spataderkluwens, eerdere prostaatoperatie, antistoffen tegen eigen zaad na een hersteloperatie van sterilisatie, alsmede erfelijke factoren. Gaat het om verstoppingen dan kunnen deze operatief worden opgeheven, en ook medicatie is mogelijk om een matige productie te verhogen. Daarnaast kan het sperma worden geconcentreerd om te gebruiken voor kunstmatige inseminatie.Onvruchtbaarheid van de vrouw
Als sperma-analyse positief is kan de man van verder onderzoek worden vrijgesteld. De eerste onderzoeken bij de vrouw zijn om vast te stellen of de ovulatie normaal optreedt. Aanwijzingen dat er hier iets mis is, zijn onregelmatige cycli of cycli met te lange tussenpozen. Door middel van hormoonmetingen en de temperatuurmethode kan worden bekeken of er sprake is van een eisprong. Zelf moet je meestal een tijd een kalender bijhouden en elke dag 'temperaturen'. Is er geen eisprong, dan kunnen er hormonen worden gegeven om een ovulatie op te wekken. Verdere onderzoeken die kunnen plaatsvinden zijn bloedonderzoek, echoscopie, laparascopie (kijkoperatie van de onderbuik) en hysterosalpingografie (röntgen met contrast om de eileiders te bekijken). Een oorzaak zoals verstopte eileiders kan ontstaan door vroegere ontstekingen in het bekken (bijv. chlamydia of andere geslachtsziekten), endometriose die de anatomie verandert, en infecties na een bevalling. Abnormale eileiders kunnen operatief worden hersteld. Innestelingsproblemen kunnen voorts ook oorzaak zijn. Dit kan ontstaan door poliepen, vergroeiingen, goedaardige gezwellen (vleesbomen) en aangeboren afwijkingen van de baarmoeder.Hormoonstimulatie bij de vrouw
Is er een duidelijk probleem met de menstruatiecyclus, dan kan een hormoonpreparaat zoals Clomid (clomifeencitraat) uitkomst bieden. Dit medicijn, dat je gedurende vijf dagen inneemt, zorgt ervoor dat er een ovulatie volgt. Het nadeel hiervan is wel dat er meerdere eicellen tegelijk kunnen gaan rijpen met een grotere kans op een meerling. Hormoonstimulatie kan namelijk leiden tot overstimulatie van de eierstokken. Soms wordt Clomid gecombineerd met andere medicijnen. In een enkel geval is er sprake van een zeldzamere oorzaak voor de hormoonstoornissen. Voorbeelden hiervan zijn een te hoog prolactinegehalte, vervroegde overgang, te lage progesteronproductie (luteale fase insufficiëntie) en PCO (syndroom van Stein-Leventhal).Postcoïtale test
Een postcoïtale test of samenlevingsonderzoek kan plaatsvinden voor de verwachte ovulatie en geeft inzicht in de kwaliteit van het (heldere en rekbare) slijm dat rond de ovulatie wordt afgegeven en of beweeglijke zaadcellen hierin kunnen doordringen. Een naderende ovulatie wordt aangetoond door een vaginale echo waarbij de rijpe follikel in beeld wordt gebracht. De bedoeling is de avond voor het onderzoek gemeenschap te hebben, waarna de arts tijdens de test een hoeveelheid slijm afneemt. Microscopisch onderzoek toont aan of er voldoende zaadcellen in aanwezig zijn. Ongunstig slijm kan ontstaan door een iets afwijkende hormoonbalans en kan met oestrogeen worden behandeld. "Allergie" voor sperma is een relatief zeldzaam verschijnsel dat opgeheven kan worden door de wens om zwanger te worden tijdelijk te laten vallen en gedurende die tijd condooms te gebruiken. De postcoïtale test kan een onjuiste uitslag gegeven en wordt daarom niet zo vaak meer gedaan.Kunstmatige inseminatie
Kunstmatige inseminatie kan zowel met zaadcellen van de eigen partner, of van een donor. IUI betekent Intra Uteriene Inseminatie, waarbij het sperma in de baarmoeder wordt gebracht. FSP betekent Fallopian Sperm Perfusion waarbij de zaadcellen in de eileider worden gebracht. Deze behandeling kan plaatsvinden bij verminderde vruchtbaarheid van de man of bij vijandig cervixslijm. Het wordt ook wel gedaan bij onbegrepen onvruchtbaarheid. Vaak wordt het sperma nog eens 'opgewerkt' in een laboratorium. FSP lijkt betere resultaten te hebben dan IUI, maar wordt nog niet overal toegepast. Al deze behandelingen kunnen worden vergezeld van een hormoonstimulatie bij de vrouw, om de omstandigheden om zwanger te worden zo gunstig mogelijk te maken.KID is een variant op kunstmatige inseminatie, in die zin dat er donorzaad wordt gebruikt. Deze methode biedt uitkomst als er sprake is van sterk verminderde of complete onvruchtbaarheid bij de man. Een andere mogelijkheid is als de man erfelijk belast is met een ziekte. KID wordt ook toegepast bij lesbische stellen en bij alleenstaande vrouwen. Dit geldt ook voor IUI en IVF.
IVF
IVF betekent In Vitro Fertilisatie, ook wel reageerbuisbevruchting. Deze manier kan uitkomst bieden bij afgesloten eileiders, een ernstige endometriose en verklevingen, verminderde vruchtbaarheid van de man en bij onbegrepen onvruchtbaarheid. De vrouw krijgt een hormoonkuur die meerdere eicellen laat rijpen. Door echoscopie kan dit worden gevolgd. Met een holle naald vindt er dan een follikelpunctie plaats. Dit houdt in dat meerdere follikels (eiblaasjes) worden opgezogen. Deze cellen worden in het laboratorium met het sperma in aanraking gebracht, en wordt een bevruchting afgewacht. Gebeurt dit, dan worden een paar dagen later twee pre-embryo's met een dun buisje in de baarmoeder teruggeplaatst. Dit heet een embryotransfer. Tenslotte is het afwachten of er een innesteling zal plaatshebben. De kans hierop is een kleine twintig procent. De kans op meerlingen is ook hier vergroot, maar ook is er een verhoogd risico op een vroeggeboorte. Verder zijn er geen negatieve gevolgen voor het kind bekend.ICSI
Een stapje verder is ICSI. Dit betekent Intra Cytoplasmatische Sperma Injectie. De procedure is hetzelfde als bij IVF, maar er wordt geen bevruchting afgewacht. In plaats daarvan wordt er in het laboratorium een enkele zaadcel geselecteerd en direct in de eicel geïnjecteerd. Deze methode komt in aanmerking als er sprake is van slecht zaad, of waarbij de gewone IVF niet heeft geholpen.Eiceldonatie
Als er geen eicellen (meer) zijn, of in geval van erfelijke belasting bij de vrouw, kan worden gekozen voor eiceldonatie. Een donor ondergaat een IVF behandeling en de vrouw die zwanger wil worden krijgt tegelijkertijd een hormoonbehandeling om de te ontvangen bevruchte eicel te laten innestelen. De eicellen die door de donor zijn afgestaan worden in het laboratorium samengebracht met het sperma van de partner van de vrouw. Ontstane embryo's worden in de baarmoeder van de wensmoeder geplaatst.Factoren die de vruchtbaarheid negatief beïnvloeden
Voordat een paar overgaat tot een reeks onplezierige behandelingen is het zaak om een aantal punten te weten. Ten eerste klinkt het oneerbiedig maar sommige koppels kunnen helaas samen geen kind krijgen en wel elk apart met een andere partner. Waarom dit is is nog niet precies aangetoond. Vruchtbaarheid hoeft dus niet aan een persoon te liggen, de combinatie van twee mensen kan ook oorzaak zijn. Een ander nog veel belangrijker punt is dat als mensen de hoop op een kind laten varen, er soms toch, geheel onverwacht, een zwangerschap volgt. De vele behandelingen die jarenlang zijn ondergaan, mochten niet baten maar er gewoon niet meer aan denken werkt wel. En zo blijkt maar weer dat het menselijk lichaam een sterk staaltje natuur is. Het laat zich geen zwangerschap opdringen, maar bepaalt zelf wanneer het moment het geschiktst is. En dat is nooit in tijden van grote spanning, zoals bij de wens om zwanger te worden, er op de klok wordt gevreeën en de menstruatie wordt gezien als een enorme teleurstelling.Uitgestelde 'piek'
Er zijn nog meer factoren. Zo geven ziekten vaak een verstoring van de hormoonbalans, met name de cyclusopbouw. Het lichaam heeft die veiligheidsmaatregel zelf ingebouwd en zorgt ervoor dat je juist niet zwanger kunt worden. Reizen en dan met name het passeren van tijdzones en het ondergaan van jetlags geeft hetzelfde effect. Evenals ploegendienst, te lang slapen, te laat naar bed gaan en een slechte nachtrust. Wat er kan gebeuren is dat het lichaam na de menstruatie wel hormoon produceert om een ovulatie te kunnen bewerkstelligen, maar dat het gehalte toch te laag is om dit te laten gebeuren. In plaats van het naderen van de 'piek', stort het hormoonpeil iets in, om zich na ongeveer een week te herstellen en het 'nogmaals te proberen'. Deze hormoonstijgingen zonder ovulatie kunnen zo een of twee keer plaatshebben tot er uiteindelijk, als alle omstandigheden geschikt zijn om zwanger te worden, toch een ovulatie plaatsvindt.Cervixslijmmethode om zwanger te worden
De meest eenvoudige manier om zwanger te worden als overige omstandigheden normaal zijn is het toepassen van de cervixslijmmethode, naast het kijken op de kalender. Tijdens de menstruele cyclus vinden er veranderingen plaats in het slijm dat door de klieren of in de crypten van de baarmoederhals geproduceerd wordt. Veel vrouwen in westerse landen bemerken het slijm wel, maar begrijpen de betekenis ervan niet. Je leert het kennen op het gevoel, door observatie en door het met de vingers te testen. Vroeg slijm wordt geproduceerd in de dagen na de menstruatie en wordt samengevat als wit, weinig, dik, kleverig en vormbehoudend.Overgangsslijm, dus hetgeen wordt gevormd in de dagen daarna, is dun, waterig, troebel of doorzichtig en is er in een toenemende hoeveelheid. Het zeer vruchtbare slijm ten slotte komt in grote hoeveelheden, is glibberig, zoet geurend, doorzichtig, rekbaar als rauw eiwit en dit heet het Spinnbarkeit-effect. Dit zijn de dagen dat de kans op zwangerschap zeer groot is. Ovulatie volgt en de hormoonspiegel wordt hierna dusdanig dat het slijm ondoordringbaar wordt voor zaadcellen. De tweede helft van de cyclus is daarmee aangebroken.
Andere vruchtbaarheidstekenen
Behalve bovenstaande kenmerken van het cervixslijm zijn er nog veel meer tekenen die de vruchtbare fase inluiden. Diverse buikkrampen kunnen voorkomen, en ook wel een forse druk op het onderlichaam. Daarnaast moedigt de natuur seks aan door het libido licht tot zeer sterk te verhogen. De ovulatie zelf kan met zeer veel pijn gepaard gaan: middenpijn of ovulatiepijn. Ook kan er lichte spotting optreden. Zodra de borsten pijn gaan doen en zwaarder aanvoelen is de ovulatie voorbij en is de mogelijkheid om zwanger te worden in die cyclus dus ook afgelopen. De kans op zwangerschap is groot als je de drie basiszaken in acht neemt:- Maak gebruik van de vruchtbare dagen en vrij in die tijd om de twee dagen.
- Wacht niet te lang met kinderen krijgen, dus liefst voor je 30e jaar.
- Wees er niet te veel mee bezig en denk niet te snel dat er sprake is van onvruchtbaarheid.
"The moment you're ready to quit is usually the moment right before a miracle happens."
