Pest dodelijk, vooral in de middeleeuwen

Pest is een ziekte die wordt veroorzaakt door de bacterie yersinia pestis. De ziekte heeft geheerst van de veertiende tot en met de negentiende eeuw en vooral in de middeleeuwen zeer veel slachtoffers geëist. Getallen van de slachtoffers zijn niet exact bekend maar er wordt geschat dat alleen de periode van 1347 tot 1351 enkele tientallen miljoenen mensen aan de pest zijn overleden. Die periode wordt ook wel de Zwarte Dood genoemd. Pest kwam in vier vormen voor met voornamelijk de vormen builenpest en longpest.

Pest in middeleeuwen overgebracht door vlooien

Pest is in de geschiedenis het bekendste voorbeeld van een ziekte die van dieren op mensen kan worden overgedragen wat zoönose wordt genoemd. Zoönose is afgeleid van de Griekse woorden zoön (dier) en nosos (ziekte). De pest veroorzakende bacterie yersinia pestis is vernoemd naar de ontdekker een Frans-Zwitserse arts Alexandre Yersin. Hij identificeerde de bacterie in 1894 tijdens een Hongkongse epidemie. Yersinia pestis werd in de middeleeuwen vooral overgebracht door de vlooien van ratten en had als zodanig dus met slechte hygiëne te maken. Vlooien brachten de ziekte over door eerst besmet bloed op te zuigen en daarna mensen te bijten.

Longpest en builenpest meestal dodelijk

Van de ziekte pest bestaan vier vormen namelijk builenpest, longpest, pestsepsis en pestis minor. De meest voorkomende vorm is builenpest maar tijdens een pandemie (epidemie op wereldwijde schaal) kunnen alle vier de vormen tegelijk voorkomen.

Builentest

Builenpest lijdt zeer vaak tot sterfte waarbij zonder goede behandeling meer dan 60% van de patiënten overlijd. Zonder behandeling kan builenpest ook lijden tot longpest of kan dodelijke bloedvergiftiging ontstaan. Na de incubatietijd, tussen enkele uren en zeven dagen, krijgt de patiënt hoofdpijn, spierpijn en vermoeidheidsverschijnselen. Zonder behandeling kan het hartritme toenemen en kan de patiënt geagiteerd of verward raken. Maar als de behandeling op tijd wordt gestart met antibiotica is de overlevingskans groot.

Longpest

Deze vorm van pest kan ontstaan doordat kleine vochtdruppeltjes,die de bacterie bevatten, worden ingeademd. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren nadat iemand uit de nabijheid die besmet is hoest of niest. Op die manier belandt de bacterie yersinia pestis rechtstreeks in de longen. Een andere manier van het ontstaan van longpest is als de bacillen van iemand die aan builenpest lijdt via de bloedbaan in de longen terecht komen. De incubatietijd van longpest ligt tussen drie uur en twee tot drie dagen. Zonder behandeling kan de dood al binnen vierentwintig uur optreden. Maar ook longpest kan tegenwoordig goed behandeld worden met antibiotica.

Pestsepsis

Pestsepsis kan optreden door besmetting van een open wond. Ook kan die aandoening worden veroorzaakt als complicatie van builenpest of longpest. Door verspreiding van bacteriën via de bloedstroom treden koorts, koude rillingen en hoofdpijn op. Op den duur kan de huid van een patiënt zwart worden. Tenzij binnen vierentwintig uur antibiotica wordt toegediend is pestsepsis nagenoeg altijd dodelijk.

Pestis minor

Een milde variant van de pest is pestis minor die onder meer gepaard gaat met lichte koorts en enige zwelling van de lymfeklieren. Zelfs zonder behandeling verdwijnen de symptomen in de regel na een week.

Maatregelen tegen pest

De eerste medische verhandeling over de pest verscheen in 1568 onder de naam “De vera curandae pestis ratione” (Over de goede manier om pest te behandelen). De verhandeling werd gepubliceerd door Johannes Pistorius de Jongere. Maar eigenlijk waren er destijds geen werkzame therapieën. Zo werd bijvoorbeeld voorgeschreven om patiënten te behandelen door ze met azijn te wassen en op de gezwellen zalfjes aan te brengen. Patiënten werden dikwijls ook totaal geïsoleerd. Maatregelen die ook werden genomen waren onder meer het verbranden van de kleren van een overledenen en ook het verbranden van het huis van een overleden patiënt.

Snel diagnose en behandeling

In 1534 werd het in Amsterdam verplicht om tot zes weken na het overlijden van een patiënt een bos stro aan het huis op te hangen om aan te geven dat er iemand aan de pest was overleden. Een maatregel die in 1602 genomen werd was het verbieden van bepaalde fruitsoorten en groenten uit angst omdat besmetting zich op die producten zou hechten. Achteraf zou blijken dat die maatregelen zinloos waren zoals ook het branden van kruiden, pek en zwavel wat wel eens werd toegepast. Gelukkig kan tegenwoordig een snelle diagnose en juiste behandeling tot goede resultaten lijden bij de wereldwijd 4000 gevallen die jaarlijks nog voorkomen.

Lees verder

• Middeleeuwen in vogelvlucht