De pest: Infectieziekte door beet van vlo of besmette rat

De pest is een besmettelijke epidemische ziekte veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis. Deze bacterie wordt voornamelijk overgedragen door rattenvlo, die de infectie van besmette ratten naar mensen overbrengt. De symptomen van de pest variëren afhankelijk van de vorm van de ziekte. De pest kan zich manifesteren in verschillende klinische vormen, waarbij de meest voorkomende builenpest, longpest en pestsepsis zijn. De ziekte is ernstig, maar met tijdige behandeling met antibiotica zijn de vooruitzichten doorgaans goed, met een hoge kans op volledig herstel.

• Synoniemen van de pest
• Epidemiologie van de infectieziekte
• Mechanisme
• Oorzaken: Beet van vlo of besmette rat
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen en vormen: Builenpest, longpest en pestsepsis
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Synoniemen van de pest

De pest staat ook bekend onder de volgende namen:

• pestis
• Zwarte Dood

Epidemiologie van de infectieziekte

De pest, een infectieziekte veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis, heeft door de geschiedenis heen verwoestende epidemieën veroorzaakt, waaronder de Zwarte Dood in de 14e eeuw. Tegenwoordig komen er wereldwijd relatief weinig gevallen voor, maar de ziekte blijft in bepaalde delen van de wereld endemisch.

Historische epidemieën

De pest heeft in verschillende perioden van de geschiedenis enorme sterfte veroorzaakt, met name tijdens de Zwarte Dood in de middeleeuwen, waarbij naar schatting 25 tot 30 miljoen mensen in Europa stierven. Latere uitbraken vonden plaats in de 6e, 17e en 18e eeuw. De pest wordt nog steeds waargenomen in sommige landen, met name in Afrika, Azië en de Verenigde Staten.

Heden en verspreiding

Hoewel de pest tegenwoordig goed te behandelen is met antibiotica, komen er nog steeds sporadische gevallen voor, vooral in gebieden met een lage gezondheidszorginfrastructuur. In de afgelopen tien jaar zijn er gevallen gerapporteerd in landen zoals Madagaskar, de VS en delen van Oost-Afrika. De ziekte wordt voornamelijk overgedragen door vlooien die infecteren via knaagdieren.

Mechanisme

De bacterie Yersinia pestis is de veroorzaker van de pest. Het mechanism van infectie en verspreiding hangt af van de interactie tussen de bacterie, de vector (vlo), en het menselijk lichaam.

Overdracht via vlooien

De meest voorkomende manier van besmetting met de pest is via de beet van een geïnfecteerde vlo. Wanneer een vlo zich voedt met het bloed van een besmet knaagdier, kan de bacterie zich vermenigvuldigen in het spijsverteringsstelsel van de vlo en uiteindelijk via de speekselklieren in het bloed van de gastheer worden overgedragen.

Infectie en symptomen

Na de overdracht van de bacterie via de vlooienbeet dringt Yersinia pestis het lichaam binnen en verspreidt zich via de lymfeklieren, waar het zich vermenigvuldigt en leidt tot zwellingen en pijnlijke bulten. De infectie kan zich snel verspreiden naar de longen (longpest) of de bloedbaan (septische pest), wat resulteert in ernstige symptomen zoals koorts, rillingen, en bloeden.

Oorzaken: Beet van vlo of besmette rat

Yersinia pestis (vroeger bekend als Pasteurella pestis) is een gramnegatieve bacil die de pest veroorzaakt. De belangrijkste gastheren zijn knaagdieren, zoals bosknaagdieren, die de infectie doorgeven aan binnenlandse ratten (Rattus rattus). De gebruikelijke vector is de rattenvlo Xenopsylla cheopis. Deze vlooien bijten mensen wanneer de rattenpopulatie plotseling afneemt. Ook het werken met rattenkadavers vormt een risicofactor voor het oplopen van de pest. Verspreiding kan soms ook plaatsvinden via besmette ontlasting die in huidwonden terechtkomt of via druppelinfectie.

Risicofactoren

De belangrijkste risicofactoren voor het ontwikkelen van de pest zijn gerelateerd aan blootstelling aan geïnfecteerde vlooien, knaagdieren en onhygiënische omgevingen.

Blootstelling aan knaagdieren en vlooien

Mensen die in gebieden wonen met een hoge concentratie aan besmette knaagdieren of die werken met dieren in risicovolle omgevingen hebben een verhoogd risico om besmet te raken. Jagers, boeren en mensen die in de buurt van rodentaire habitats leven, vormen een risicogroep voor blootstelling aan de infectie.

Slechte hygiëne en gezondheidszorg

Gebrek aan hygiëne, slechte sanitaire voorzieningen, en beperkte toegang tot medische zorg kunnen bijdragen aan een verhoogd risico van de verspreiding van de bacterie, vooral in armere, meer afgelegen gebieden.

Risicogroepen

Bepaalde groepen mensen lopen een hoger risico om de pest op te lopen vanwege hun beroep, woonomgeving of algemene gezondheidstoestand.

Werkers in de landbouw- en dierenindustrie

Mensen die werken met knaagdieren, zoals boeren en jagers, of die werken in dierenopvangcentra, hebben een verhoogd risico op blootstelling aan de infectie. Ze kunnen in direct contact komen met besmette dieren of hun vlooien.

Mensen in endemische gebieden

Mensen die in gebieden wonen waar de pest nog steeds endemisch is, zoals delen van Afrika, Azië en Zuid-Amerika, lopen een verhoogd risico op besmetting. In deze gebieden kunnen de omstandigheden leiden tot een herhaalde circulatie van de bacterie via knaagdierenpopulaties.

Symptomen en vormen: Builenpest, longpest en pestsepsis

De pest kan zich presenteren in drie hoofdvormen: builenpest, longpest en pestsepsis. Algemene symptomen zijn onder meer koorts, hoofdpijn, ochtendhoofdpijn, koude rillingen, lichaamspijn, zwakte, braken, misselijkheid, delirium (acute verwardheid) en andere toxische verschijnselen.

Builenpest

Builenpest, ook bekend als bubonica of bubonenpest, is de meest voorkomende vorm van de ziekte, goed voor ongeveer 90% van de gevallen. De besmetting gebeurt doorgaans door direct contact met de pestbacil. De incubatietijd bedraagt twee tot zeven dagen. De ziekte begint acuut met hoge koorts, koude rillingen, hoofdpijn, spierpijn, misselijkheid, braken, zwakte en ernstige vermoeidheid. Binnenkort volgen lymfadenopathie, waarbij er zeer pijnlijke klierzwellingen (pestkool) ontstaan, meestal in de liesstreek. Bloedingen onder de huid (pestis haemorrhagica) kunnen ook optreden. Indien onbehandeld, kan de ziekte leiden tot de dood in 50% tot 90% van de gevallen binnen twee tot vijf dagen na het optreden van de symptomen. Bij een behandelde vorm van builenpest bedraagt de mortaliteit 10% tot 20%.

Longpest

Longpest (pestis pulmonum) begint abrupt en manifesteert zich als een levensbedreigende longontsteking die gepaard gaat met bloederige fluimen. Symptomen omvatten ademnood en cyanose (blauwverkleuring van huid en slijmvliezen). Indien niet behandeld, leidt deze vorm meestal tot de dood. Met tijdige antibiotische behandeling overleeft de helft van de patiënten.

Pestsepsis

Pestsepsis kan zich ontwikkelen als eerste symptoom van de pest of als gevolg van onbehandelde builenpest. Deze vorm resulteert uit beten van besmette vlooien of contact met besmette dieren. Pestsepsis presenteert zich als een acute, fulminante infectie met tekenen van shock en diffuse intravasale stolling (bloedingen in de huid en organen). Symptomen omvatten koorts, rillingen, extreme zwakte, buikpijn en shock. De huid en andere weefsels kunnen zwart worden en afsterven, met name de vingers, tenen en de neus. Gezwollen lymfeklieren komen zelden voor bij deze vorm. Ongeveer één op de vier tot één op de vijf patiënten overlijdt aan pestsepsis.

Alarmsymptomen

De symptomen van de pest kunnen snel escaleren en zijn vaak goed te herkennen bij de acute fase van de ziekte. Het is essentieel om onmiddellijk medische hulp in te schakelen bij de eerste tekenen van de infectie.

Pijnlijke gezwollen lymfeklieren

Het meest kenmerkende symptoom van de bubonische pest is de pijnlijke, vergrote lymfeklieren, vaak in de lies, oksels of nek. De lymfeklieren worden vaak hard en warm, en kunnen uiteindelijk openbreken, waarbij infectieus materiaal vrijkomt.

Koorts, koude rillingen en algemene malaise

Zoals bij veel infectieziekten komen koorts en koude rillingen voor, die gepaard gaan met algemene malaise, hoofdpijn, spierpijn en vermoeidheid. De ziekte kan zich snel verergeren en leiden tot ademhalingsproblemen, bloedingen en shock.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek

De diagnose van de pest is gebaseerd op klinische en epidemiologische bevindingen en laboratoriumuitslagen. Microscopisch onderzoek van bloed of lymfekliervocht is nodig om de diagnose te bevestigen.

Differentiële diagnose

De arts kan de pest verwarren met andere aandoeningen omdat het klinische beeld op veel ziektes lijkt. Enkele aandoeningen waarmee de pest verward kan worden zijn:

• bacteriële faryngitis (keelontsteking)
• bacteriële sepsis
• brucellose (bacteriële infectie met griepachtige symptomen)
• cellulitis (huidinfectie met pijnlijke, rode en gezwollen huid)
• kattenkrabziekte (huidletsels en gezwollen lymfeklieren)
• diffuse intravasale stolling
• amandelontsteking (tonsillitis) en peritonsillair abces (abces rond de keelamandelen)
• bacteriële longontsteking
• B-cellymfoom
• septische shock (complicatie van sepsis met lage bloeddruk)
• weke sjanker (bacteriële infectie met genitale zweren)
• knokkelkoorts (dengue: virale infectie)
• lymfadenitis (ontsteking van de lymfeklieren)
• lymfadenopathie
• lymphogranuloma venereum (zwelling van de lymfeklieren en genitaliën)
• malaria
• miltvuur
• Pasteurella multocida-infectie (bacteriële infectie met wondinfecties en aantasting van andere lichaamsstructuren)
• Rocky Mountain spotted fever (tekenziekte met koorts, hoofdpijn en huiduitslag)
• syfilis (bacteriële infectie door seksueel contact)
• tularemie (bacteriële infectie door besmette wilde dieren)
• tyfus (bacteriële infectie door besmette insectenbeten)

Behandeling

De behandeling van de pest moet onmiddellijk starten, vaak nog voordat de onderzoeksresultaten binnen zijn. De voorkeursbehandeling bestaat uit antibiotica, die intramusculair (in de spieren) worden toegediend aan de patiënt, meestal drie keer per dag gedurende tien dagen. Orale antibiotica zijn ook effectief. Patiënten met longpest worden in het ziekenhuis geïsoleerd tijdens de behandeling omdat deze vorm van de ziekte zeer besmettelijk is.

Prognose

De prognose van de pest hangt sterk af van de vorm van de ziekte en de snelheid van behandeling:

Builenpest

Bij tijdige behandeling met antibiotica is de prognose doorgaans goed. De mortaliteit bedraagt 10% tot 20% bij behandelde gevallen. Onbehandeld kan de mortaliteit oplopen tot 50% tot 90%, met overlijden binnen twee tot vijf dagen na het optreden van de symptomen.

Longpest

Deze vorm heeft een veel ernstigere prognose vanwege de levensbedreigende longontsteking die gepaard gaat met bloederige fluimen. Onbehandeld is de prognose slecht, met bijna altijd de dood als gevolg. Met tijdige antibiotische behandeling overleeft ongeveer 50% van de patiënten.

Pestsepsis

Deze ernstige vorm van de pest heeft een hoge mortaliteit. Ongeveer één op de vier tot één op de vijf patiënten overlijdt aan pestsepsis. De prognose is bijzonder slecht zonder behandeling, met snelle achteruitgang en overlijden als gevolg van shock en orgaanfalen.

Complicaties

De pest kan leiden tot verschillende ernstige complicaties, afhankelijk van de vorm van de ziekte:
Builenpest:

• Sepsis: Kan ontstaan als de infectie zich door het bloed verspreidt.
• Weefselnecrose: Door de verminderde bloedtoevoer naar geïnfecteerde gebieden, vooral in de buurt van klierzwellingen.
• Bloedingen: Zoals onderhuidse bloedingen (pestis haemorrhagica) bij ernstige gevallen.

Longpest:

• Acute respiratoire insufficiëntie: Kan optreden door ernstige longschade.
• Longabcessen: Gecompliceerd door secundaire infecties.
• Verspreiding naar andere organen: Kan leiden tot meervoudig orgaanfalen.

Pestsepsis:

• Septische shock: Ernstige daling van de bloeddruk door systemische infectie.
• Diffuus intravasale stolling (DIC): Kan leiden tot uitgebreide bloedingen en orgaanfalen.
• Weefselnecrose: Vooral in vingers, tenen en neus door verminderde doorbloeding en infectie.

Preventie

De preventie van de pest richt zich op het vermijden van contact met geïnfecteerde dieren, het verminderen van de vlooienpopulatie en het verbeteren van de hygiënische omstandigheden.

Vlooienbestrijding

Het bestrijden van vlooien op knaagdieren en in de omgeving is cruciaal voor het voorkomen van de pest. Het gebruik van insecticiden kan helpen de vlooienpopulaties te verminderen en zo de kans op overdracht van de bacterie te verlagen.

Beperk contact met wilde dieren

Het beperken van contact met wilde dieren, vooral knaagdieren, is essentieel voor het voorkomen van besmetting. Mensen die in risicogebieden wonen, moeten voorzorgsmaatregelen nemen, zoals het goed afdekken van voedsel en het vermijden van de omgang met zieke dieren.

Vaccinatie en gezondheidszorginfrastructuur

Vaccinatie tegen de pest wordt niet routinematig uitgevoerd, maar in risicogebieden kan het vaccin tijdelijk worden toegediend aan mensen die in contact komen met zieke dieren. Het verbeteren van de gezondheidszorginfrastructuur en het snel behandelen van verdachte gevallen is essentieel voor het verminderen van de sterfte.