Pokkenvirussen: Soorten virussen die mensen infecteren

Pokkenvirussen zijn wereldwijd voorkomende, steen- of ovaalvormige virussen die infecties veroorzaken bij zowel mensen als dieren. Mensen kunnen besmet raken door contact met besmette dieren, andere mensen of besmet materiaal. Meestal leiden deze virussen bij mensen tot huidproblemen, zoals letsels, bultjes of huiduitslag, vaak in combinatie met algemene symptomen zoals koorts of vermoeidheid. Hoewel sommige pokkenvirussen niet langer in de natuur voorkomen, blijven ze op andere manieren in staat om ziekten te veroorzaken.

• Pokkenvirussen en hun impact op de volksgezondheid
• Wat zijn pokkenvirussen?
• Verspreiding van pokkenvirussen
• Soorten pokkenvirussen en hun kenmerken
• Epidemiologie van pokkenvirussen: verspreiding en impact
• Verspreiding van pokkenvirussen over de wereld
• Uitbraken van pokkenvirussen in recente tijden
• Mechanisme van pokkenvirussen: hoe het virus infecteert
• Virale structuur en infectiecyclus
• Interactie met het immuunsysteem
• Soorten pokkenvirussen die mensen infecteren
• Apenpokken
• Koepokken
• Molluscum contagiosum
• Orf
• Pokken (variola)
• Vaccinia
• Geassocieerde symptomen van pokkenvirusinfecties
• Algemene symptomen van pokkenvirussen
• Huiduitslag: het kenmerkende symptoom van pokkeninfecties
• Veranderingen in de ademhaling bij pokkeninfecties
• Vergrote lymfeklieren
• Oogproblemen bij bepaalde pokkenvirusinfecties
• Gastro-intestinale symptomen en complicaties
• Neurologische symptomen bij pokkeninfecties
• Secundaire infecties als gevolg van huidletsels
• Psychologische effecten van pokkenvirusinfecties
• Diagnose van pokkenvirussen
• Klinische diagnose van pokkeninfecties
• Moleculaire en serologische diagnostische methoden
• Behandeling van pokkenvirusinfecties: beheersing en symptomatische zorg
• Ondersteunende zorg voor pokkeninfecties
• Antivirale behandelingen voor bepaalde pokkenvirussen
• Ziekte en langetermijneffecten van pokkeninfecties
• Langdurige gevolgen van pokkeninfecties
• Langdurige immuniteit na een pokkeninfectie
• Preventie van pokkenvirussen: vaccinatie en gezondheidsmaatregelen
• Vaccinatie: het succes van de wereldwijde uitroeiing van variola
• Pokkenvaccinatie en andere pokkenvirussen
• Toekomstige benaderingen in vaccinatie en antivirale therapieën

Pokkenvirussen en hun impact op de volksgezondheid

Wat zijn pokkenvirussen?

Pokkenvirussen behoren tot een groep van virussen die in verschillende vormen ernstige infecties kunnen veroorzaken bij zowel mensen als dieren. Deze virussen staan bekend om hun vermogen om huiduitslag, blaren en soms zelfs systemische ziekte te veroorzaken. Pokkenvirussen worden gekarakteriseerd door hun eivormige of steenvormige uiterlijk wanneer ze onder een elektronmicroscoop worden bekeken. Ze verspreiden zich meestal via direct contact met besmette mensen, dieren of besmet materiaal. De meeste pokkeninfecties veroorzaken symptomen die vergelijkbaar zijn met die van griep, gevolgd door specifieke huiduitslag die in de meeste gevallen de diagnose mogelijk maakt.

Verspreiding van pokkenvirussen

De overdracht van pokkenvirussen kan plaatsvinden via direct fysiek contact, maar ook door aerosolen of via besmette voorwerpen. De virussen kunnen zich via luchtwegen verspreiden, waardoor ze bijzonder besmettelijk kunnen zijn in bevolkingsgroepen met onvoldoende sanitaire voorzieningen of slechte toegang tot medische zorg. Deze virussen zijn bijzonder gevaarlijk in omgevingen waar mensen dicht op elkaar leven, zoals vluchtelingenkampen, ziekenhuizen of gevangenissen.

Soorten pokkenvirussen en hun kenmerken

Er zijn verschillende soorten pokkenvirussen die mensen kunnen infecteren. Hoewel sommige van deze virussen nu minder vaak worden gezien door vaccinatieprogramma's, blijven ze een potentieel gevaar vormen, vooral in gebieden waar vaccinatie niet wijdverspreid is of waar vaccins niet effectief zijn tegen bepaalde varianten. Hieronder worden de belangrijkste soorten pokkenvirussen gedetailleerd beschreven.

Epidemiologie van pokkenvirussen: verspreiding en impact

Verspreiding van pokkenvirussen over de wereld

Pokkenvirussen zijn van oudsher wereldwijd verspreid geweest, maar hun verspreidingspatronen variëren sterk afhankelijk van het type virus en de beschikbare preventieve maatregelen. De meest bekende vorm van pokken, variola, werd uitgeroeid door vaccinatie, maar andere pokkenvirussen, zoals apenpokken, komen nog steeds voor. De epidemiologie van pokkenvirussen is afhankelijk van verschillende factoren, waaronder de aanwezigheid van gastheerpopulaties, toegang tot gezondheidszorg en vaccinatieprogramma's, evenals de mate van wereldwijde mobiliteit van mensen en dieren.

Het pokkenvirus verspreidde zich vroeger op grote schaal tijdens reizen over lange afstanden, waar het nieuwe populaties trof zonder immuniteit. In de moderne tijd heeft de globalisering en de verhoogde reisactiviteit het risico op de verspreiding van bepaalde pokkenvirussen, zoals apenpokken, opnieuw doen toenemen in bepaalde regio’s.

Uitbraken van pokkenvirussen in recente tijden

Hoewel de pokken (variola) zelf nu wereldwijd uitgeroeid is, zijn er uitbraken geweest van andere varianten van het virus, zoals apenpokken en koepokken, vooral in tropische gebieden. In 2003 vond er bijvoorbeeld een uitbraak van apenpokken plaats in de Verenigde Staten, waarschijnlijk na contact met geïnfecteerde exotische huisdieren. Dit toonde aan hoe snel pokkenvirussen zich kunnen verspreiden, zelfs in gebieden waar ze niet endemisch zijn. Wereldwijd worden er uitbraken gemonitord, vooral van apenpokken, dat in bepaalde regio’s van Afrika blijft voorkomen, evenals in geïsoleerde gevallen in andere delen van de wereld.

Mechanisme van pokkenvirussen: hoe het virus infecteert

Virale structuur en infectiecyclus

Pokkenvirussen behoren tot de familie Poxviridae en hebben een kenmerkende grote, complexe structuur. Ze bevatten een dubbelstrengs DNA-genoom en hebben de capaciteit om zowel in de celkern als in het cytoplasma van de geïnfecteerde cel te repliceren. Wanneer een persoon in contact komt met het virus, komt het virus het lichaam binnen via de huid of luchtwegen. Het virus infecteert eerst de plaats van binnendringen (meestal huid of slijmvliezen) en verspreidt zich vervolgens via het bloed naar andere delen van het lichaam. Na de initiële infectie vermenigvuldigt het virus zich in de nabijgelegen lymfeklieren, waarna het zich door de bloedbaan naar organen en huid verspreidt, waar de kenmerkende blaren en zweren zich ontwikkelen.

Het pokkenvirus maakt gebruik van meerdere mechanismen om het immuunsysteem van de gastheer te ontwijken. Het virus onderdrukt de immuunrespons door het blokkeren van de werking van interferonen en andere componenten van het immuunsysteem die normaal gesproken de infectie zouden bestrijden.

Interactie met het immuunsysteem

Een van de meest opvallende kenmerken van pokkenvirussen is hun vermogen om het immuunsysteem van de gastheer te onderdrukken. Het virus kan bijvoorbeeld moleculen produceren die de werking van T-cellen en andere immunologische verdedigers verstoren. Dit maakt het moeilijker voor het lichaam om de infectie effectief te bestrijden en leidt vaak tot een ernstiger verloop van de ziekte.

Soorten pokkenvirussen die mensen infecteren

Apenpokken

Geschiedenis
Apenpokken (Engels: monkeypox) is een zeldzame zoönose (een ziekte die van dieren op mensen wordt overgedragen) die voornamelijk voorkomt in afgelegen dorpen in tropische regenwouden van West- en Centraal-Afrika. De ziekte werd voor het eerst ontdekt in 1958 tijdens twee uitbraken van een pokkenachtige ziekte in apenkolonies die voor onderzoek werden vastgehouden, wat leidde tot de naam 'apenpokken'. Het eerste menselijke geval werd in 1970 beschreven in de Democratische Republiek Congo, wat bevestigde dat het virus van dier op mens kon worden overgedragen.

Apenpokkenuitbraken en wereldwijde verspreiding
Sinds 2022 zijn er meerdere uitbraken van apenpokken gemeld buiten Afrika, waaronder in Europa en Noord-Amerika. Deze uitbraken hebben geleid tot een verhoogd bewustzijn van het virus en een versnelde ontwikkeling van vaccins en behandelingen. De overdracht van persoon tot persoon bleek in deze uitbraken aanzienlijk hoger dan eerder gedacht, wat leidde tot aangepaste richtlijnen voor quarantaine en behandeling. Wereldwijd zijn gezondheidsautoriteiten waakzaam om verdere verspreiding te voorkomen.

Besmetting en overdracht
Hoewel apen de naamgevers zijn van de ziekte, zijn zij vermoedelijk niet de belangrijkste gastheren van het virus. Wetenschappers vermoeden dat verschillende soorten eekhoorns en andere kleine knaagdieren het natuurlijke reservoir van het virus vormen. In 2003 werd het virus voor het eerst buiten Afrika geïntroduceerd, in de Verenigde Staten, door de import van West-Afrikaanse knaagdieren. Deze dieren besmetten prairiehonden, die op hun beurt enkele tientallen mensen infecteerden. Hoewel de overdracht van persoon tot persoon mogelijk is, is het relatief zeldzaam. Direct contact met besmette dieren of materialen vormt de belangrijkste besmettingsroute.

Symptomen en prognose
Apenpokkeninfecties komen vooral voor bij kinderen die niet gevaccineerd zijn tegen pokken. De symptomen zijn klinisch moeilijk te onderscheiden van die van menselijke pokken. Ze omvatten huiduitslag met blaasjes, koorts, hoofdpijn, spierpijn, rugpijn, gezwollen lymfeklieren, rillingen en uitputting. Bij de meeste patiënten houden de symptomen twee tot vier weken aan. Apenpokken kan ernstig zijn, vooral bij niet-gevaccineerde personen, met een sterftecijfer van ongeveer 3-6% anno augustus 2024.

Koepokken

Koepokken zijn zeldzaam bij mensen, maar historisch gezien zijn de meeste gevallen gerapporteerd in Groot-Brittannië, met kleinere aantallen uit andere Europese landen zoals Duitsland, België, Nederland, Frankrijk en de Scandinavische landen. De meeste gevallen komen voor in de late zomer en herfst. Het koepokkenvirus is aanwezig in huisdieren zoals katten, maar ook in wilde knaagdieren, die als reservoir fungeren. Bij mensen ontstaat de infectie vaak na contact met besmette koeien, resulterend in grote blaasjes aan de hand, vaak bij kinderen jonger dan achttien jaar. De aandoening gaat meestal gepaard met regionale lymfadenitis (lymfeklierontsteking) en koorts. De prognose is gunstig en de klachten verdwijnen meestal vanzelf.

Molluscum contagiosum

Molluscum contagiosum, veroorzaakt door het 'molluscipoxvirus', is een besmettelijke huidinfectie die typisch verhoogde, parelachtige bultjes of knobbeltjes op de huid veroorzaakt. De bultjes kunnen vrijwel overal op het lichaam verschijnen en verdwijnen meestal vanzelf binnen enkele maanden. Bij patiënten met een zwak immuunsysteem kunnen de symptomen echter langer aanhouden. Er zijn verschillende behandelmethoden beschikbaar, waaronder het wegschrapen, wegbranden of bevriezen van de letsels. Medicatie kan ook worden gebruikt, hoewel de effectiviteit hiervan op letsels in het gezicht beperkt is.

Orf

Orf, ook wel bekend als ‘schapenpokken’, is een pokkenvirusinfectie die voornamelijk voorkomt bij schapen en geiten, maar ook besmettelijk is voor mensen. De ziekte veroorzaakt pijnlijke huidzweren en knobbels op de handen, die variëren van twee tot vijf centimeter in grootte. Omdat de infectie vaak voorkomt bij mensen die in contact komen met geïnfecteerde dieren, wordt het ook wel ‘melkerspokken’ genoemd. De letsels genezen meestal vanzelf na ongeveer zes weken, maar het is belangrijk om ze af te dekken om secundaire bacteriële infecties te voorkomen.

Pokken (variola)

Pokken, ook bekend als variola, was een zeer besmettelijke en vaak dodelijke ziekte, veroorzaakt door het variolavirus. De symptomen omvatten koorts, hoofdpijn, spierpijn, vermoeidheid, misselijkheid, braken en gewrichtspijn, gevolgd door de kenmerkende huiduitslag. Na een wereldwijde vaccinatiecampagne onder leiding van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werd de ziekte uitgeroeid. Het laatste natuurlijke geval van pokken werd op 14 december 1977 gerapporteerd, en op 8 mei 1980 verklaarde de WHO pokken officieel uitgeroeid.

Vaccinia

Het vacciniavirus is een laboratoriumvirus dat niet voorkomt in de natuur, noch bij mensen, noch bij dieren. De ziekte ontstaat als gevolg van inenting met koepokstof en leidt tot de vorming van huidbultjes ongeveer vier dagen na vaccinatie. Deze bultjes, die pus bevatten, kunnen maximaal twee tot vier centimeter groot worden. Gezwollen lymfeklieren in de oksel en milde koorts zijn andere symptomen. In zeldzame gevallen kan ernstige encefalitis (hersenontsteking) optreden. Hoewel de exacte oorsprong van het vacciniavirus onzeker is, is het van onschatbare waarde gebleken voor de ontwikkeling van het pokkenvaccin. Anno augustus 2024 wordt vaccinatie tegen pokken niet meer aanbevolen, behalve voor specifieke laboratoriummedewerkers.

Geassocieerde symptomen van pokkenvirusinfecties

Algemene symptomen van pokkenvirussen

Pokkenvirusinfecties veroorzaken een breed scala aan symptomen die variëren afhankelijk van het type virus en de ernst van de infectie. In de meeste gevallen beginnen symptomen met algemene systemische reacties zoals koorts, vermoeidheid, hoofdpijn en spierpijn. Deze vroege symptomen kunnen lijken op die van andere virale infecties, wat de diagnose bemoeilijkt zonder de karakteristieke huiduitslag. Vaak gaat de koorts vooraf aan de uitslag en is het een van de eerste tekenen van besmetting. De koorts kan binnen enkele dagen verergeren, en de patiënt kan zich extreem moe en zwak voelen.

Huiduitslag: het kenmerkende symptoom van pokkeninfecties

Het meest opvallende symptoom van pokkenvirusinfecties is de huiduitslag, die zich meestal enkele dagen na de eerste koorts en algemene symptomen begint te ontwikkelen. De uitslag begint vaak op het gezicht en de extremiteiten, en verspreidt zich later naar de rest van het lichaam. De huiduitslag begint als kleine vlekken, die zich ontwikkelen tot blaasjes, die uiteindelijk openbreken en korstjes vormen. Deze korstjes vallen uiteindelijk af en laten vaak blijvende littekens achter. Dit specifieke patroon van huiduitslag is een belangrijk diagnostisch kenmerk van pokkenvirussen.

Veranderingen in de ademhaling bij pokkeninfecties

In sommige gevallen, vooral bij infecties met apenpokken, kunnen er ademhalingssymptomen optreden. Deze kunnen variëren van een milde hoest tot ernstigere ademhalingsproblemen, zoals kortademigheid en pijn op de borst. De luchtwegen kunnen worden aangetast door de verspreiding van het virus naar de longen, wat leidt tot pneumonie of andere ernstige complicaties.

Vergrote lymfeklieren

Patiënten met een pokkenvirusinfectie ervaren vaak een vergrote lymfeklierzwelling, vooral in de buurt van de geïnfecteerde gebieden. Dit is een reactie van het immuunsysteem op het virus en een teken dat het lichaam probeert de infectie te bestrijden. Vergrote lymfeklieren kunnen pijnlijk zijn en gaan vaak gepaard met de andere algemene symptomen van infectie, zoals koorts en zwakte.

Oogproblemen bij bepaalde pokkenvirusinfecties

Bij ernstige gevallen van pokkenvirussen kan het virus de ogen aantasten, wat leidt tot oogontsteking, conjunctivitis en, in sommige gevallen, zelfs visuele problemen. Apenpokken en koepokken kunnen bijvoorbeeld vaak conjunctivitis veroorzaken, wat zich uit in roodheid, pijn, jeuk en een verhoogde afscheiding uit de ogen. In zeldzame gevallen kan de infectie ook het hoornvlies aantasten, wat kan leiden tot permanente schade aan het gezichtsvermogen.

Gastro-intestinale symptomen en complicaties

Hoewel het minder vaak voorkomt, kunnen sommige pokkenvirusinfecties gastro-intestinale symptomen veroorzaken. Dit kan onder andere diarree, misselijkheid en braken omvatten. Deze symptomen komen vaak voor bij mensen met een ernstiger verloop van de ziekte en kunnen bijdragen aan de algehele uitdroging en zwakte die patiënten ervaren. Het behandelen van uitdroging en het handhaven van een goede vochtbalans is een belangrijk aspect van de zorg voor deze patiënten.

Neurologische symptomen bij pokkeninfecties

In zeldzamere gevallen kunnen pokkenvirusinfecties het zenuwstelsel aantasten, wat kan leiden tot neurologische symptomen zoals verwardheid, hoofdpijn, toevallen of zelfs encefalitis (hersenvliesontsteking). Dit gebeurt meestal bij ernstig zieke patiënten en kan leiden tot langdurige neurologische schade. De kans op neurologische complicaties is groter bij mensen die niet goed op therapie reageren of bij mensen met een verzwakt immuunsysteem.

Secundaire infecties als gevolg van huidletsels

Patiënten met pokkenvirusinfecties kunnen secundaire bacteriële infecties ontwikkelen, vooral op de plaatsen waar blaren openbreken en korstjes vallen. De beschadigde huid is kwetsbaar voor bacteriën, die zich kunnen verspreiden en ernstige huidinfecties kunnen veroorzaken. Deze secundaire infecties vereisen vaak antibiotische behandeling om verdere complicaties te voorkomen.

Psychologische effecten van pokkenvirusinfecties

De impact van pokkenvirusinfecties is niet alleen fysiek, maar kan ook psychologisch zwaar zijn. De zichtbare huiduitslag kan leiden tot ernstige angst en depressie, vooral bij patiënten die blijvende littekens overhouden. In sommige gevallen kan de sociale isolatie die wordt veroorzaakt door het uiterlijk van de huiduitslag de mentale gezondheid van de patiënt verder beïnvloeden. Psychologische ondersteuning en therapie kunnen belangrijk zijn om de emotionele gevolgen van de ziekte aan te pakken, vooral bij patiënten die langdurig herstellen of permanente littekens ervaren.

Diagnose van pokkenvirussen

Klinische diagnose van pokkeninfecties

De diagnose van een pokkenvirusinfectie begint vaak met een klinisch onderzoek waarbij artsen de typische huiduitslag en andere symptomen evalueren. Dit kan worden bevestigd door PCR-testen (Polymerase Chain Reaction) of andere moleculaire technieken om het virus-DNA in bloed- of huidsamples te detecteren. Voor sommige virussen zoals apenpokken of koepokken kan de diagnose moeilijker zijn, aangezien de symptomen vaak lijken op die van andere virale huidinfecties.

Moleculaire en serologische diagnostische methoden

PCR-testen zijn een veelgebruikte techniek om de aanwezigheid van pokkenvirussen te bevestigen, aangezien ze de specifieke genetische informatie van het virus kunnen detecteren. Daarnaast kunnen serologische testen helpen bij het bepalen van de immuniteit van een persoon tegen een bepaald pokkenvirus, wat vooral nuttig is bij risicogroepen of mensen die mogelijk in contact zijn gekomen met het virus.

Behandeling van pokkenvirusinfecties: beheersing en symptomatische zorg

Ondersteunende zorg voor pokkeninfecties

Hoewel er geen specifieke antivirale behandeling is voor de meeste pokkenvirussen, kan ondersteunende zorg helpen de symptomen te verlichten en complicaties te voorkomen. Dit omvat het gebruik van pijnstillers, vochttherapie en infectiebeheersingstechnieken zoals antibiotica voor secundaire bacteriële infecties. In ernstige gevallen kan ziekenhuiszorg noodzakelijk zijn om complicaties zoals orgaanfalen of infecties van het zenuwstelsel te behandelen.

Antivirale behandelingen voor bepaalde pokkenvirussen

Voor sommige pokkenvirussen zoals apenpokken kunnen antivirale middelen worden onderzocht. Er is belangstelling voor medicijnen die gericht zijn op het verstoren van de replicatie van het virus, zoals tecovirimat, een antiviraal middel dat in sommige gevallen effectief kan zijn tegen variola en andere verwante virussen. Toch blijven vaccinatie en preventie de belangrijkste methoden voor het beheersen van de ziekte.

Ziekte en langetermijneffecten van pokkeninfecties

Langdurige gevolgen van pokkeninfecties

Pokkeninfecties kunnen naast acuut ziekteverloop ook langdurige effecten hebben, zoals blijvende littekens op de huid. In sommige gevallen kunnen er ook complicaties optreden in de longen, ogen of het zenuwstelsel, wat kan leiden tot blijvende invaliditeit. De meeste gevallen van pokken zouden zich herstellen, maar ernstige gevallen kunnen dodelijk zijn, vooral als er geen medische interventie beschikbaar is.

Langdurige immuniteit na een pokkeninfectie

Mensen die ooit variola of andere pokkenvirussen hebben gehad, ontwikkelen doorgaans levenslange immuniteit tegen dezelfde infectie. Dit maakt herinfectie met hetzelfde virus zeer zeldzaam, wat een belangrijke reden is waarom vaccinatieprogramma’s zo effectief waren in het stoppen van de verspreiding van variola.

Preventie van pokkenvirussen: vaccinatie en gezondheidsmaatregelen

Vaccinatie: het succes van de wereldwijde uitroeiing van variola

De uitroeiing van variola (pokken) wordt beschouwd als een van de grootste prestaties in de volksgezondheid. Het wereldwijde vaccinatieprogramma, dat begon in de jaren 50 en eindigde in 1980 toen de Wereldgezondheidsorganisatie de ziekte als uitgeroeid verklaarde, was cruciaal in deze uitroeiing. Het vaccin dat werd gebruikt was gebaseerd op het vaccinia-virus, dat tot doel had immuniteit op te wekken tegen variola zonder zelf ernstige ziekte te veroorzaken. Vaccinatie tegen variola was verplicht in veel landen, en de inspanningen werden ondersteund door massale wereldwijde campagnes.

Pokkenvaccinatie en andere pokkenvirussen

Hoewel variola is uitgeroeid, heeft de vaccinatie tegen pokken ook beschermende effecten tegen andere pokkenvirussen, zoals apenpokken en koepokken. Het vaccin tegen pokken blijkt ook bescherming te bieden tegen apenpokken, vooral in risicogroepen. In gebieden waar apenpokkenendemieën voorkomen, kan vaccinatie een effectieve maatregel zijn om de verspreiding van het virus te voorkomen.

Toekomstige benaderingen in vaccinatie en antivirale therapieën

Naast vaccinatie worden er op dit moment ook antivirale therapieën onderzocht om pokkeninfecties te behandelen. Dit kan met name belangrijk zijn in geval van een bioterroristische dreiging, waar het pokkenvirus opnieuw als een mogelijk biologisch wapen wordt beschouwd. Het ontwikkelen van bredere antivirale middelen en vaccinatiestrategieën is van cruciaal belang om een nieuwe uitbraak van pokkenvirussen te voorkomen.

Lees verder

• Molluscum contagiosum: Huidinfectie met parelwitte letsels
• Virale huidinfectie: Huidinfecties veroorzaakt door virus
• Apenpokken: Tropische virale infectie met koorts en uitslag