Acute stralingsziekte: Ziekte na blootstelling aan straling

Stralingsziekte verwijst naar de schadelijke acute, vertraagde of chronische effecten die ontstaan door blootstelling aan ioniserende straling. Deze straling treedt op wanneer de atoomkern van een onstabiel atoom vervalt en ioniserende deeltjes vrijgeeft. Wanneer deze deeltjes in contact komen met organisch materiaal, zoals menselijk weefsel, kan er schade ontstaan als de stralingsniveaus hoog genoeg zijn binnen een korte tijdsperiode. Veel systemen in het lichaam kunnen worden aangetast bij acute stralingsziekte. De ernst van de symptomen hangt af van de stralingsdosis, de doseringssnelheid, het getroffen lichaamsgebied en de tijdsperiode die verstrijkt na de blootstelling. Er is geen remedie voor de stralingsschade, maar het is wel mogelijk om ondersteunende en preventieve maatregelen te nemen.

• Oorzaken
• Ziektefasen en symptomen
• Late effecten van blootstelling aan straling
• Behandeling van acute stralingsziekte
• Prognose van stralingsziekte
• Complicaties
• Preventie van stralingsziekte

Oorzaken

Verschillende hoogenergetische röntgenstralen en andere radioactieve materialen, die worden gebruikt voor diagnostische en medische behandelingen, kunnen acute stralingsziekte veroorzaken. Andere potentiële stralingsbronnen zijn onder andere kernreactoren, straling door atoombommen, circulaire deeltjesversnellers en lineaire versnellers. Acute stralingsziekte is het gevolg van penetrerende straling naar de meeste of alle delen van het lichaam binnen een korte periode, meestal enkele minuten. Een patiënt met ernstige acute stralingsziekte doorloopt meestal drie stadia: de prodromale fase, de latente fase en de manifeste fase.

Ziektefasen en symptomen

Prodromale fase

Misselijkheid, braken, diarree en malaise (een algemeen ziek gevoel) treden op bij doses van ongeveer 1 Gy. Deze fase houdt enkele minuten tot enkele dagen aan.

Latente fase

De symptomen uit de prodromale fase verdwijnen tijdelijk, waardoor de patiënt gedurende enkele uren tot weken een verbeterde toestand ervaart.

Manifeste fase

Na twee tot drie weken dalen alle witte bloedcellen en bloedplaatjes in het lichaam. Hierna treedt een specifieke ziektefase op.

Hemopoëtisch syndroom
Bij een absorptie van 2-10 Gy ontstaan bij patiënten de volgende tekenen: verlies van eetlust (anorexia), koorts, malaise, misselijkheid en braken die maximaal zijn binnen zes tot twaalf uur na de blootstelling. Een tijdelijke verbetering kan optreden gedurende enkele uren, waarna lymfeklieren, milt en beenmerg hun functie verliezen. Dit leidt tot ernstige lymfopenie (tekort aan lymfocyten), trombocytopenie (tekort aan bloedplaatjes) en pancytopenie (afname van alle bloedcellen), met als gevolg een verhoogd risico op infecties en bloedingen. Overlevenden kunnen op lange termijn te maken krijgen met onvruchtbaarheid (infertiliteit).

Gastro-intestinaal syndroom
Doses >6 Gy veroorzaken binnen enkele uren na blootstelling braken, gevolgd door diarree na enkele dagen. De darmbekleding raakt beschadigd, wat leidt tot oncontroleerbare bloederige diarree, elektrolytenstoornissen, uitdroging (dehydratie), secundaire infecties en mogelijk de dood. Bij zwangere vrouwen kan blootstelling leiden tot een miskraam (teratogenese).

Centraal zenuwstelsel syndroom
Blootstellingen van >30 Gy tasten het centraal zenuwstelsel aan. De patiënt kan last krijgen van misselijkheid, braken, angst (angststoornissen), verwardheid (desoriëntatie), bewustzijnsverlies (coma) en uiteindelijk hersenoedeem (zwelling van de hersenen), wat vaak binnen 36 uur tot de dood leidt. Overlevenden kunnen op lange termijn cataract (vertroebeling van de ooglens) ontwikkelen.

Stralingsdermatitis
Erytheem (roodheid van de huid), purpura (onderhuidse bloedingen), blaarvorming (blaarvorming) en secundaire huidinfecties (huidinfecties) treden op bij stralingsdermatitis (stralingsdermatitis). Haarverlies na blootstelling van >5 Gy is een slecht teken en kan wijzen op ernstige stralingsschade. Langdurige blootstelling kan leiden tot tumoren.

Late effecten van blootstelling aan straling

Overlevenden van de Amerikaanse nucleaire bomaanslagen op Hiroshima en Nagasaki hebben gegevens opgeleverd over langetermijn-stralingseffecten. De patiënt loopt een hoger risico op het ontwikkelen van acute myeloïde leukemie (AML), huidkanker (huidkanker), schildklierkanker (schildklierkanker) en speekselklierkanker (speekselklierkanker). Ernstigere of gelokaliseerde blootstelling veroorzaakt haarverlies (alopecia), huidzweren (huidzweren), huidverdikking (keratose) en vasculaire veranderingen in de huid (telangiëctasieën). Andere late gevolgen zijn onvruchtbaarheid, teratogenese, cataract en nierfalen (nierfalen).

Behandeling van acute stralingsziekte

Acute stralingsziekte is een medisch noodgeval. De patiënt moet zo snel mogelijk vervuilde kledij verwijderen om de absorptie van de initiële stralingsdosis te verminderen. De patiënt moet overvloedig gespoeld worden met water en speciale oplossingen zoals EDTA (ethyleendiaminetetra-azijnzuur), een chelaatvormer die veel radioactieve isotopen bindt. De behandeling is verder grotendeels ondersteunend. De arts behandelt infecties, bloedingen en vochtverlies (preventief) met medicijnen. Accidentele ingestie van of blootstelling aan botzoekende radio-isotopen (bijvoorbeeld strontium-90 en cesium-137) wordt behandeld met chelaatvormende middelen (zoals EDTA) en massale doses oraal ingenomen calcium (calcium). Radio-jodiumverontreiniging behandelt de arts onmiddellijk met kaliumjodide om de absorptie van radioactief jodium door de schildklier te blokkeren. Bij kleine radioactieve prikwonden is het van belang deze krachtig schoon te maken en besmet weefsel te verwijderen.

Prognose van stralingsziekte

De prognose van stralingsziekte varieert sterk en is afhankelijk van verschillende factoren zoals de ontvangen stralingsdosis, de snelheid van blootstelling, het getroffen lichaamsgebied en de algemene gezondheidstoestand van de patiënt.

[B]Lage dosis blootstelling (<1 Gy)[B]
Bij lage doses is de kans op volledig herstel groot. De meeste symptomen zijn mild en tijdelijk, zoals misselijkheid, braken en vermoeidheid. Langdurige effecten zijn zeldzaam.

[B]Middelhoge dosis blootstelling (1-10 Gy)[B]
Middelhoge doses kunnen ernstige gezondheidsproblemen veroorzaken, waaronder schade aan het beenmerg en het immuunsysteem. De herstelperiode kan weken tot maanden duren, en de patiënt heeft een verhoogd risico op infecties en bloedingen. De kans op langdurige complicaties zoals kanker is aanzienlijk groter.

[B]Hoge dosis blootstelling (>10 Gy)[B]
Hoge doses straling leiden vaak tot ernstige acute stralingsziekte, met een hoog risico op overlijden binnen enkele weken zonder adequate medische behandeling. Overlevenden hebben een grote kans op ernstige langetermijngevolgen, waaronder onvruchtbaarheid, orgaanschade en kanker.

Complicaties

Stralingsziekte kan leiden tot diverse complicaties, afhankelijk van de blootstellingsdosis en de getroffen lichaamsdelen.

[B]Acute complicaties[B]

• Infecties: Door beschadiging van het immuunsysteem is het lichaam vatbaarder voor infecties.
• Bloedingen: Verminderde bloedplaatjesproductie leidt tot een verhoogd risico op bloedingen.
• Maagdarmproblemen: Ernstige diarree en braken kunnen leiden tot uitdroging en elektrolytenstoornissen.
• Neurologische schade: Hoge doses kunnen schade aan het centraal zenuwstelsel veroorzaken, wat leidt tot verwardheid, bewustzijnsverlies en coma.

[B]Langetermijncomplicaties[B]

• Kanker: Verhoogd risico op verschillende soorten kanker zoals leukemie, huidkanker, schildklierkanker en speekselklierkanker.
• Onvruchtbaarheid: Schade aan de voortplantingsorganen kan leiden tot onvruchtbaarheid.
• Organschade: Langdurige blootstelling kan leiden tot nierfalen, hartproblemen en leverbeschadiging.
• Cataract: Stralingsblootstelling kan op de lange termijn leiden tot vertroebeling van de ooglens.

Preventie van stralingsziekte

Het voorkomen van stralingsziekte is van groot belang, vooral voor mensen die in risicovolle omgevingen werken zoals nucleaire installaties en medische faciliteiten.

[B]Beschermende maatregelen[B]

• Persoonlijke beschermingsmiddelen: Draag beschermende kleding, handschoenen en brillen om blootstelling te minimaliseren.
• Afscherming: Gebruik loodschermen en andere afschermingsmaterialen om stralingsbronnen te isoleren.
• Afstand en tijd: Beperk de tijd die in de buurt van stralingsbronnen wordt doorgebracht en houd een veilige afstand aan.

[B]Regelgeving en monitoring[B]

• Stralingslimieten: Houd je aan nationale en internationale richtlijnen voor maximale stralingsblootstelling.
• Monitoring: Voer regelmatig stralingsmetingen uit om ervoor te zorgen dat de blootstellingsniveaus binnen veilige grenzen blijven.
• Opleiding en training: Zorg ervoor dat alle werknemers in risicovolle omgevingen goed getraind zijn in stralingsveiligheid en noodprocedures.

[B]Medische voorzorgsmaatregelen[B]

• Kaliumjodide: Toediening van kaliumjodide kan de opname van radioactief jodium door de schildklier blokkeren.
• Chelatietherapie: Gebruik chelaatvormende middelen zoals EDTA om radioactieve isotopen uit het lichaam te verwijderen.
• Preventieve medische controle: Regelmatige medische controles kunnen helpen bij het vroegtijdig opsporen en behandelen van mogelijke stralingsgerelateerde gezondheidsproblemen.

Deze uitgebreide maatregelen en voorzorgsmaatregelen zijn essentieel om de risico's van stralingsziekte te minimaliseren en de gezondheid en veiligheid van mensen in risicovolle beroepen te waarborgen.

Lees verder

• Stralingsdermatitis: Symptomen aan huid door radiotherapie
• Radiotherapie (behandeling via bestraling): Tumor verkleinen