Stralingsdermatitis: Symptomen aan huid door radiotherapie

Stralingsdermatitis (radiodermatitis) is één van de bijwerkingen van radiotherapie voor de behandeling van kanker. Bij het bestrijden van kankercellen worden ook huidcellen beschadigd door radiotherapie. De ernst van de veel voorkomende aandoening varieert. Roodheid, een droge huid of een schilferende huid zijn vaak voorkomende symptomen van deze huidaandoening. Diverse zelfzorgmaatregelen zijn inzetbaar om de huidirritatie en jeuk te verlichten. Af en toe zet de arts medicijnen of een andere medische behandeling in om de symptomen onder controle te krijgen. In de meeste gevallen verdwijnen de huidproblemen nadat de radiotherapie voltooid is, maar bij sommige patiënten houden de tekenen wel langer aan.

• Synoniemen van stralingsdermatitis
• Epidemiologie van huidklachten door radiotherapie
• Mechanisme van stralingsdermatitis
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Aandoeningen
• Omgevingsfactoren
• Risicogroepen voor stralingsdermatitis
• Symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken bij stralingsdermatitis
• Zelfzorg
• Geïrriteerde huid verminderen
• Jeuk verminderen
• Andere nuttige tips
• Professionele medische zorg
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Synoniemen van stralingsdermatitis

Andere termen voor stralingsdermatitis zijn ‘dermatitis e radii röntgen’ en ‘radiation dermatitis’.

Epidemiologie van huidklachten door radiotherapie

Stralingsdermatitis, een ontstekingsreactie van de huid als gevolg van blootstelling aan ioniserende straling, komt veelvuldig voor bij patiënten die worden behandeld met radiotherapie. De prevalentie en ernst van stralingsdermatitis hangen nauw samen met de behandelingsmodaliteiten en kenmerken van de patiënt.

Prevalentie bij radiotherapiepatiënten
Stralingsdermatitis komt voor bij ongeveer 85% van de patiënten die radiotherapie ondergaan. De incidentie is het hoogst bij behandelingen voor borstkanker en hoofd-halskanker vanwege de hoge stralingsdoses die vaak nodig zijn bij deze indicaties.

Geografische en demografische verschillen
In bepaalde regio’s en onder specifieke demografische groepen kan het voorkomen van stralingsdermatitis variëren. Zo blijkt uit studies dat oudere patiënten een hoger risico hebben op ernstige vormen van stralingsdermatitis. Daarnaast kunnen genetische factoren van invloed zijn op de gevoeligheid voor stralingsschade.

Invloed van behandelingsmethoden en -frequentie
De gebruikte behandelmethode (zoals intensiteitsgemoduleerde radiotherapie) en de frequentie van behandelingen spelen een belangrijke rol in de epidemiologie van stralingsdermatitis. Hogere doses en frequentere sessies vergroten het risico op deze aandoening aanzienlijk.

Mechanisme van stralingsdermatitis

Stralingsdermatitis ontstaat door schade aan de huidcellen en bloedvaten door ioniserende straling. De straling veroorzaakt directe schade aan DNA en indirecte schade door de productie van vrije radicalen, wat leidt tot een ontstekingsreactie in de huid.

Directe cellulaire schade
Ioniserende straling kan direct het DNA in huidcellen beschadigen, waardoor celdood of mutaties optreden. Dit verstoort de natuurlijke regeneratiecyclus van de huid en kan leiden tot acute en chronische ontsteking.

Vrije radicalen en oxidatieve stress
Straling genereert vrije radicalen die de celmembranen, proteïnen en nucleïnezuren beschadigen. Dit proces, bekend als oxidatieve stress, leidt tot een verstoring van de celintegriteit en veroorzaakt verdere ontstekingsreacties in de huid.

Invloed op de bloedvaten
Straling kan schade toebrengen aan de haarvaten in de huid, wat leidt tot zwelling en verhoogde permeabiliteit van de bloedvaten. Deze vasculaire schade speelt een belangrijke rol in het ontstaan van oedeem en ulceratie bij stralingsdermatitis.

Oorzaken

Deze vaak voorkomende aandoening ontstaat wanneer radiotherapie de buitenste huidlagen van een patiënt beschadigt. Bij radiotherapie worden hoogenergetische golven gebruikt, zoals röntgenstralen of gammastraling. Deze stralen vernietigen of beschadigen kankercellen. Deze stralen maken kleine breuken in het DNA in de cellen, waardoor de cellen niet meer kunnen groeien en zich ook niet meer kunnen delen. Tijdens de behandeling van kanker zijn ook normale cellen blootgesteld die zich in de buurt van de kankercellen bevinden. De huidcellen worden eveneens aangetast door stralingsdermatitis. Meestal herstellen de cellen zich en keren ze terug naar een normale status zodra de radiotherapie voltooid is.

Risicofactoren

Aandoeningen

Bepaalde ziekten en syndromen verhogen het risico van stralingsdermatitis. Deze omvatten:

• ataxia telangiectasia
• bepaalde infectieziekten, zoals hiv
• bindweefselziekten zoals systemische lupus erythematosus, systemische sclerose (aandoening met symptomen aan huid en organen) of een gemengde bindweefsel ziekte
• chromosomale breuken-syndromen, zoals Fanconi anemie (tekort van alle bloedcellen en bijkomende afwijkingen) en het Bloom-syndroom (afwijkingen aan gestalte, huid en gezicht)
• genetische aandoeningen die het epidermale DNA aantasten, zoals het basaalcelnaevus syndroom
• nierfalen
• suikerziekte

Omgevingsfactoren

In een aantal gevallen ontstaat stralingsdermatitis sneller tijdens radiotherapie. Patiënten hebben een hogere kans op huidproblemen als ze:

• bepaalde genen hebben waardoor ze meer vatbaar zijn voor stralingsdermatitis
• bestraling van het hoofd, de nek, de borst, de borstwand, de vulva of in de buurt van de anus krijgen
• een hoge dosis radiotherapie krijgen
• een oudere leeftijd hebben
• een slechte huidsterkte hadden voordat de radiotherapie gestart werd
• ondervoed zijn
• ook chemotherapie krijgen
• overlappende huidplooien hebben
• radiotherapie gedurende een lange periode krijgen
• radiotherapie op een groot deel van het lichaam krijgen
• roken
• zwaarlijvig zijn

Risicogroepen voor stralingsdermatitis

Bepaalde groepen patiënten hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van stralingsdermatitis. Dit wordt beïnvloed door zowel genetische factoren als door specifieke kenmerken van de behandelingen.

Ouderen
Ouderen hebben over het algemeen een kwetsbaarder huid en een tragere celregeneratie, waardoor de huid minder goed herstelt na blootstelling aan straling. Dit maakt hen vatbaarder voor stralingsdermatitis.

Patiënten met auto-immuunziekten
Mensen met auto-immuunziekten, zoals lupus of reumatoïde artritis, hebben vaak al een gevoelige huid door de onderliggende ontstekingsprocessen en de medicatie die ze gebruiken, zoals corticosteroïden. Dit verhoogt hun kans op ernstige huidreacties.

Patiënten met bepaalde genetische kenmerken
Genetische variaties kunnen van invloed zijn op de gevoeligheid voor stralingsschade. Bepaalde genetische markers zijn geassocieerd met een verminderde reparatiecapaciteit van DNA, wat de kans op stralingsdermatitis vergroot.

Symptomen

De milde tot ernstige symptomen verschijnen alleen op de huidgebieden die blootgesteld geweest zijn aan de straling. Meestal verschijnen de klachten enkele dagen of weken nadat de radiotherapie gestart is, afhankelijk van de stralingsdosis en de gevoeligheid van de huid van een patiënt. Symptomen van stralingsdermatitis zijn onder meer:

• blaren of huidzweren
• een droge, schilferende huid
• een dunnere en zwakkere huid
• een zwelling van de huid (oedeem)
• roodheid van de huid (erytheem)

Alarmsymptomen

Treden één of meer van volgende symptomen op, dan is het belangrijk om dit te bespreken met het kankerzorgteam:

• blaren, een felrode huid of korstjes op de huid
• een gelige huid (geelzucht)
• een huiduitslag die verergert na het gebruik van crèmes of zalven
• een open of bloedende huid
• een zeer ruwe, pijnlijke huid
• jeuk die na twee of meer dagen niet verdwijnt
• tekenen van een huidinfectie, zoals pus of gevoeligheid in de buurt van een beschadigde huid
• theegekleurde urine (donkere urine)

Diagnose en onderzoeken bij stralingsdermatitis

Stralingsdermatitis wordt doorgaans gediagnosticeerd door middel van klinisch onderzoek en kan verder worden geanalyseerd met behulp van gespecialiseerde technieken om de ernst en omvang van de huidbeschadiging te beoordelen.

Klinische evaluatie en indeling van ernst
Bij de diagnose wordt gebruik gemaakt van klinische evaluaties, zoals de RTOG-criteria, die de ernst van de dermatitis indelen op basis van symptomen zoals roodheid, zwelling, en ulceratie. Deze evaluatie helpt bij het bepalen van de noodzakelijke behandelingsinterventies.

Huidbiopsie in uitzonderlijke gevallen
Hoewel niet gebruikelijk, kan een huidbiopsie worden uitgevoerd bij atypische huidreacties of wanneer er twijfels zijn over de diagnose. Dit kan helpen om andere aandoeningen uit te sluiten en meer inzicht te geven in de mate van ontsteking en schade.

Beeldvorming voor ernstige gevallen
In ernstige gevallen van stralingsdermatitis, vooral wanneer diepere weefselschade wordt vermoed, kan gebruik worden gemaakt van beeldvormingstechnieken zoals echografie. Dit helpt om de diepte van de schade vast te stellen en de verdere behandeling te plannen.

Zelfzorg

Geïrriteerde huid verminderen

Een droge huid is vaak rood, ruw en schilferig, of anders zijn barstjes (gebarsten huid) of bloedingen aanwezig bij stralingsdermatitis. Volgende tips zijn dan nuttig:

• beschermende kledij dragen of een zonnebrandmiddel met een zeer hoge zonbeschermingsfactor gebruiken bij het naar buiten gaan
• de huid tijdens het wassen niet schrobben
• eau de colognes of aftershave met alcohol vermijden
• een elektrisch scheerapparaat gebruiken
• mineraal- of babyolie aanbrengen in badwater of aanbrengen op een vochtige huid na een douche
• twee keer per dag een alcoholvrij vochtinbrengend middel gebruiken
• veel vloeistoffen drinken
• zich wassen met koud of warm water

Jeuk verminderen

Als de huid jeukt, is het nuttig om de huid te kalmeren:

• baking soda in plaats van deodorant gebruiken
• baking soda, badolie of een netje havermout aan badwater toevoegen
• calamine lotion of toverhazelaar toepassen
• een milde, ongeparfumeerde zeep gebruiken
• in warm water baden
• op alcohol gebaseerde huidproducten vermijden
• veel vloeistof drinken
• voldoende rusten

Krabben is uit den boze, want dit leidt tot zweervorming en littekens. De jeuk kalmeren is mogelijk door een zak gebroken ijs in een vochtige handdoek te wikkelen en deze op de jeukende huid te plaatsen.

Andere nuttige tips

Andere goede adviezen zijn:

• de nagels schoon en kort houden om krassen te voorkomen
• losse, zachte kleding dragen
• schone stoffen handschoenen aandoen
• zachtjes over de huid wrijven in plaats van te krabben (waardoor het huidoppervlak breekt)

Professionele medische zorg

Bij slaapproblemen door de jeuk schrijft de arts medicatie voor om de jeukende huid te verzachten. De arts schrijft verder vaak topische (op de huid aangebrachte) corticosteroïdencrème voor. Als de huidinfecties door bacteriën of schimmels veroorzaakt worden, wordt er meestal antibiotica of antimycotica voorgeschreven. In ernstigere gevallen kan een arts kiezen voor andere behandelingen, zoals:

• crèmes met een combinatie van hydrocortison en andere medicijnen
• crèmes met een combinatie van antibiotica en corticosteroïden
• occlusieve verbanden
• plasma- of fototherapie
• antihistaminica
• vochtinbrengende crèmes die farmaceutisch getest zijn
• antiseptische crèmes

Prognose

Het verloop van stralingsdermatitis verschilt van patiënt tot patiënt. Over het algemeen verdwijnen de symptomen een aantal weken na beëindiging van de radiotherapie. Bij een milde vorm van stralingsdermatitis verdwijnt de huidirritatie vaak in enkele weken. Bij ernstigere gevallen kan de huidproblemen echter enkele maanden aanhouden. Als de huid goed wordt verzorgd en patiënten de aanbevelingen opvolgen, verbeteren de meeste gevallen na verloop van tijd.

Complicaties

In zeldzame gevallen kunnen complicaties optreden, zoals:

• een chronische huidontsteking die leidt tot huidverandering en littekens
• aantasting van het onderliggende weefsel
• problemen bij de huidgenezing
• overmatige gevoeligheid van de huid
• huidkanker op lange termijn

Preventie

Hoewel stralingsdermatitis vaak onvermijdelijk is bij radiotherapie, kunnen enkele maatregelen de kans op ernstige huidproblemen verkleinen:

• een goede huidverzorging vanaf het begin van de radiotherapie
• het vermijden van irriterende stoffen zoals parfums en agressieve zeep
• het dragen van beschermende kleding of bedekkingen tijdens radiotherapie
• de huid dagelijks inspecteren op tekenen van irritatie
• regelmatig een vochtinbrengend middel aanbrengen
• het vermijden van direct zonlicht op de bestraalde huid

Lees verder

• Acute stralingsziekte: Ziekte na blootstelling aan straling
• Bestralingsenteritis: Schade aan darmen door radiotherapie
• Radiotherapie (behandeling via bestraling): Tumor verkleinen
• Kankerbehandeling: Verschillende behandelingen voor kanker