Hyperkeratose (verhoorning huid): Vormen van verdikte huid

Hyperkeratose, ook wel bekend als hyperkeratosis, is een huidaandoening waarbij bepaalde huidgebieden verhoornen, wat resulteert in een verdikking van de huid. Deze verdikking ontstaat door een verhoogde productie van keratine, een taai, vezelachtig eiwit dat normaal gesproken in de huid, het haar en de vingernagels voorkomt. Hyperkeratose kan optreden als reactie op ontsteking, druk of als gevolg van genetische aandoeningen die leiden tot een verhoogde keratineproductie. De aandoening is een teken van verschillende huidziekten, elk met eigen symptomen. Gelukkig zijn de meeste vormen van hyperkeratose te behandelen met medicatie, en veel van deze aandoeningen zijn te voorkomen.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken: Verdikking van hoornlaag
• Drukgerelateerde hyperkeratose
• Niet-drukgerelateerde hyperkeratose
• Risicofactoren van hyperkeratose
• Aandoeningen
• Omgevingsfactoren
• Risicogroepen
• Symptomen
• Actinische keratosen
• Eczeem
• Eelt
• Epidermolytische hyperkeratose
• Folliculaire hyperkeratose
• Lichen planus
• Likdoorns
• Plaque psoriasis
• Seborreïsche keratosen
• Wratten
• Alarmsignalen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Epidemiologie

Hyperkeratose, de abnormale verdikking van de bovenste laag van de huid (de hoornlaag), is een veelvoorkomende aandoening die op verschillende leeftijden kan voorkomen. Het komt vaak voor in gebieden die onderhevig zijn aan wrijving of druk, zoals de voeten, handen, knieën en ellebogen. De prevalentie van hyperkeratose varieert sterk afhankelijk van de onderliggende oorzaak en het type hyperkeratose.

Prevalentie in de algemene bevolking
Hyperkeratose is een aandoening die in veel gevallen onschuldig is en vaker voorkomt bij ouderen. In de algemene bevolking wordt aangenomen dat ongeveer 10-15% van de mensen milde vormen van hyperkeratose heeft, meestal in de vorm van eelt of likdoorns. Het komt vaker voor bij mensen die regelmatig blootgesteld worden aan mechanische stress of wrijving, zoals mensen die veel staan of bepaalde beroepen uitoefenen die handmatig werk vereisen.

Prevalentie bij specifieke aandoeningen
Er zijn verschillende vormen van hyperkeratose, afhankelijk van de onderliggende oorzaak. Bij aandoeningen zoals psoriasis, atopische dermatitis of genetische stoornissen zoals ichthyosis, kan hyperkeratose ernstiger zijn. De prevalentie van hyperkeratose in deze gevallen is hoger. Zo wordt geschat dat tussen de 50-60% van de mensen met psoriasis een vorm van hyperkeratose ervaart, vooral op de knieën, ellebogen en hoofdhuid. Bij ichthyosis is de prevalentie van hyperkeratose praktisch universeel, met veel patiënten die last hebben van ernstige huidschilfering en verhoorning.

Regionale variaties
Er zijn ook regionale variaties in de prevalentie van hyperkeratose. In landen met warme klimaten is hyperkeratose soms minder vaak ernstig, mogelijk doordat mensen minder snel eelt ontwikkelen door het milde klimaat. In koudere klimaten kunnen verhoogde gevallen van verhoorning worden waargenomen, vaak door de drogere lucht die de huid aantast en verhoogde wrijving door kleding of schoenen.

Mechanisme

Hyperkeratose ontstaat door een verstoring van de normale afschilfering van dode huidcellen van de opperhuid. Normaal gesproken vernieuwt de huid zich constant, maar bij hyperkeratose is dit proces verstoord, wat leidt tot een overmatige ophoping van keratine in de huid.

Verstoorde keratinisatie
Het mechanisme van hyperkeratose kan worden toegeschreven aan een verhoogde productie van keratine, een eiwit dat zorgt voor de sterkte en duurzaamheid van de huid. Dit kan veroorzaakt worden door een verhoogde stimulatie van de huidcellen door fysieke factoren zoals wrijving, of door biochemische factoren, zoals genetische afwijkingen of ontstekingsprocessen. Bij veel vormen van hyperkeratose is er een abnormale keratinisatie, waarbij keratinocyten (de huidcellen die keratine produceren) zich sneller delen dan normaal.

Fysiologische en pathologische oorzaken
Er zijn verschillende fysiologische en pathologische oorzaken van hyperkeratose. Fysiologisch komt het vaak voor als reactie op overmatige druk of wrijving, bijvoorbeeld door het dragen van slecht passend schoeisel, of door repetitieve handelingen die de huid irriteren. Pathologisch kan hyperkeratose optreden als gevolg van aandoeningen zoals psoriasis, keratosis pilaris of cornification disorders (zoals ichthyosis), waarbij genetische of immuungemedieerde factoren bijdragen aan de verhoogde productie van keratine.

Genetische factoren
Genetische factoren spelen een cruciale rol in sommige vormen van hyperkeratose. Bijvoorbeeld, bij ichthyosis of palmoplantaris keratoderma is er een genetisch defect dat de keratinisatie verstoort, waardoor er sprake is van een overmatige hoornvorming in specifieke delen van het lichaam. Dit kan leiden tot dikke, schilferige huid of harde knobbels, zoals eelt.

Oorzaken: Verdikking van hoornlaag

In de huid, vingernagels en het haar bevindt zich keratine, een eiwit dat zorgt voor sterkte en elasticiteit. Hyperkeratose ontstaat wanneer het lichaam extra keratine produceert, wat leidt tot een verdikking van de hoornlaag, de bovenste laag van de opperhuid.

Drukgerelateerde hyperkeratose

Drukgerelateerde hyperkeratose treedt op door overmatige druk, irritatie of ontsteking van de huid. De huid reageert door extra lagen keratine te produceren om beschadigde huiddelen te beschermen. Dit komt vaak voor op plekken die herhaaldelijk onder druk staan, zoals de voeten of handen.

Niet-drukgerelateerde hyperkeratose

Niet-drukgerelateerde hyperkeratose kan ontstaan zonder duidelijke irritatie of druk op de huid. Dit type hyperkeratose kan het gevolg zijn van genetische factoren die een verhoogde keratineproductie veroorzaken, zoals bij erfelijke aandoeningen.

Risicofactoren van hyperkeratose

Aandoeningen

Chronische ontsteking of infecties kunnen het lichaam aanzetten tot een verhoogde productie van keratine, wat leidt tot hyperkeratose. Leukoplakie, gekenmerkt door verdikte witte vlekken in de mond en wangen, is ook een risicofactor voor verhoorning van de huid.

Omgevingsfactoren

Enkele omgevingsfactoren die de kans op hyperkeratose verhogen zijn:

• Blootstelling aan schadelijke UV-stralen van zonlicht
• Contact met chemicaliën
• Een voorgeschiedenis van roken of gebruik van pruimtabak
• Frequentie van wrijving of druk
• Lopen op blote voeten
• Intensieve handarbeid

Risicogroepen

Hoewel hyperkeratose bij de algemene bevolking voorkomt, zijn er specifieke risicogroepen die een verhoogde kans hebben om de aandoening te ontwikkelen. Dit kan te maken hebben met genetische aanleg, externe factoren of andere onderliggende ziekten.

Mensen met een geschiedenis van huidirritatie
Mensen die regelmatig te maken hebben met huidirritatie door wrijving, zoals mensen die in de bouw werken, sporters, of mensen die lange tijd staan, lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van hyperkeratose. Deze groepen hebben vaak vaker last van eelt of likdoorns, vooral op de voeten en handen.

Patiënten met genetische huidaandoeningen
Patiënten met genetische huidaandoeningen, zoals ichthyosis, palmoplantaris keratoderma, of andere erfelijke aandoeningen die verhoorning beïnvloeden, hebben een veel hogere kans op het ontwikkelen van ernstige vormen van hyperkeratose. Deze aandoeningen kunnen variëren van mild tot ernstig en kunnen leiden tot een verdikking van de huid over het gehele lichaam of op specifieke gebieden, zoals de handpalmen of voetzolen.

Patiënten met chronische huidaandoeningen
Patiënten die lijden aan chronische huidaandoeningen zoals psoriasis, atopische dermatitis of eczema kunnen ook vatbaar zijn voor hyperkeratose. In deze gevallen wordt de normale huidvernieuwing verstoord door ontsteking, wat leidt tot een verhoogde keratineproductie en verhoorning van de huid.

Ouderen
Oudere patiënten hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van hyperkeratose, omdat de huid bij het verouderingsproces minder elastisch wordt en de barrièrefunctie van de huid verzwakt. Bovendien kan de verminderde doorbloeding en de afname van celvernieuwing leiden tot de ophoping van verhoornde cellen.

Symptomen

Hyperkeratose kan een breed scala aan symptomen vertonen, maar deze symptomen hebben meestal betrekking op een ruwe of onregelmatige huid die anders aanvoelt dan de omliggende huid.

Actinische keratosen

Door blootstelling aan ultraviolette stralen van zonlicht ontstaan platte, ruwe, schuurpapierachtige plekken op de huid. Deze letsels zijn vaak slechts enkele millimeters groot en kunnen een voorloper zijn van huidkanker.

Eczeem

Eczeem is een chronische huidaandoening die een rode huid, een droge huid, een schilferige huid, een jeukende huid en kleine blaren kan veroorzaken. De huiduitslag kan in plakkaten verschijnen of als kleine bultjes zichtbaar zijn. Eczeem gaat zelden gepaard met pijn. Deze aandoening kan worden veroorzaakt door allergieën, irriterende chemicaliën en andere factoren.

Eelt

Eelt, ook wel callus genoemd, is een gebied met verdikte huid dat zich meestal op de voeten vormt, maar soms ook op de vingers. Eelt is vaak gelijkmatig van vorm en kan gepaard gaan met pijn.

Epidermolytische hyperkeratose

Deze aandoening veroorzaakt bij de geboorte een zeer rode huid en ernstige blaarvorming. Naarmate het kind ouder wordt, ontstaan er gebieden met verdikte huid, vooral op de gewrichten. Andere erfelijke aandoeningen kunnen ook hyperkeratose veroorzaken.

Folliculaire hyperkeratose

Bij folliculaire hyperkeratose wordt er een overmatige hoeveelheid keratine geproduceerd in de haarzakjes. Dit leidt tot rode, ruwe, kegelvormige, verhoogde puistjes op de huid, met mogelijke schilfering en jeuk. Vitaminetekorten zoals een tekort aan vitamine A, een tekort aan vitamine B, een tekort aan vitamine E en een tekort aan essentiële vetzuren kunnen risicofactoren zijn voor deze aandoening.

Lichen planus

Bij lichen planus ontstaan witte plekken aan de binnenkant van de mond, en andere symptomen kunnen een jeukende, violette, schilferige plek elders op de huid omvatten. Soms kunnen zelfs de geslachtsorganen worden aangetast. Deze aandoening kan voortkomen uit een abnormale immuunreactie.

Likdoorns

Likdoorns zijn vaak pijnlijke letsels die zich meestal op of tussen de tenen ontwikkelen. Ze hebben meestal een centraal harde kern van keratine omgeven door een iets zachtere buitenring van hard weefsel.

Plaque psoriasis

Bij plaque psoriasis vindt er een overmatige ophoping van huidcellen plaats, wat resulteert in een vaak zilverachtige, schilferige huiduitslag op de aangetaste gebieden.

Seborreïsche keratosen

Bij seborreïsche keratosen ontstaan kleine, goedaardige bruine tot zwarte huidgezwelletjes die meestal voorkomen op het gezicht, de romp, de armen of de benen. Seborreïsche hyperkeratosen komen veel voor en hebben geen bekende oorzaak.

Wratten

Wratten zijn kleine bultjes op de huid, vaak op de handen of voeten, veroorzaakt door een infectie met het humaan papillomavirus (HPV). Ze verspreiden zich meestal via direct contact of besmette voorwerpen, zoals blootvoets lopen in een sportzaal of door het dragen van schoenen van een besmette persoon.

Alarmsignalen

Bij het ontstaan van pijn of ongemak, is het noodzakelijk om een arts te raadplegen. Medische hulp is ook vereist bij tekenen van een huidinfectie, zoals een rode, warme, gezwollen huid of pus gevulde bultjes.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
Hyperkeratose-plaques kunnen sterk lijken op huidkanker, waardoor patiënten vaak een arts raadplegen voor een controle van de verdikte huidgebieden. De arts zal de medische voorgeschiedenis van de patiënt doornemen en mogelijke risicofactoren voor hyperkeratose evalueren.

Diagnostisch onderzoek

Behandeling

De behandeling van hyperkeratose is afhankelijk van de onderliggende oorzaak en de vorm van de aandoening. Indien de hyperkeratose veroorzaakt wordt door verhoornde letsels zoals wratten, kan medische behandeling noodzakelijk zijn. Behandelingsopties kunnen omvatten:

• Cryotherapie (bevriezing van letsels)
• Lasertherapie (verdammen van wratten)
• Topische behandelingen, zoals corticosteroïdencrèmes voor eczeem of lichen planus
• Medicatie ter vermindering van hyperkeratotische gebieden

Prognose

Veel vormen van hyperkeratose zijn pijnloos en goed behandelbaar. Likdoorns en eelt kunnen aanhouden bij slecht passende schoenen, terwijl wratten vaak vanzelf verdwijnen, hoewel dit maanden tot jaren kan duren. Actinische keratosen en seborreïsche keratosen zijn chronisch en verdwijnen niet zonder behandeling. Erfelijke vormen van hyperkeratose blijven vaak levenslang aanwezig.

Complicaties

Hyperkeratose kan leiden tot verschillende complicaties, afhankelijk van de oorzaak en ernst van de aandoening. Hier zijn enkele mogelijke complicaties:

Huidinfecties
Wanneer hyperkeratose ernstige verhoorning van de huid veroorzaakt, kunnen scheurtjes of openingen ontstaan. Deze beschadigde huid is vatbaar voor infecties door bacteriën, schimmels of virussen. Symptomen van een huidinfectie kunnen roodheid, zwelling, pijn, en pusvorming zijn.

• Bacteriële infecties: Door de verdikte huid kunnen bacteriën gemakkelijker binnendringen en infecties veroorzaken. Dit kan leiden tot cellulitis of andere ernstige huidinfecties die medische behandeling vereisen.
• Schimmelinfecties: Verdikte huidzones kunnen een broedplaats vormen voor schimmels, wat kan resulteren in schimmelinfecties zoals voetschimmel of ringworm.

Pijn en ongemak
Hyperkeratose kan leiden tot pijn en ongemak, vooral als de verdikte huid op drukpunten, zoals de voeten of handen, voorkomt.

• Likdoorns en eelt: Likdoorns en eelt kunnen pijnlijk zijn, vooral als ze op gevoelige gebieden van de voeten of handen voorkomen. Ze kunnen ook invloed hebben op de mobiliteit en dagelijkse activiteiten.
• Plaque psoriasis: Bij psoriasis kunnen de verhoornde plekken gepaard gaan met jeuk en ongemak. De schilferige huiduitslag kan pijnlijk zijn en invloed hebben op de kwaliteit van leven.

Veranderingen in huidkleur en -textuur
Hyperkeratose kan leiden tot blijvende veranderingen in de huidkleur en -textuur.

• Hyperpigmentatie: Verdikte huidgebieden kunnen donkerder worden dan de omliggende huid, wat kan leiden tot een ongelijkmatige huidkleur.
• Huidveroudering: Langdurige hyperkeratose kan bijdragen aan een versnelde huidveroudering, waarbij de huid rimpeliger en minder elastisch kan worden.

Langdurige behandelingsbehoefte
Hyperkeratose kan chronisch zijn en voortdurende medische zorg vereisen, wat leidt tot een langdurige behandeling en mogelijk voortdurende kosten.

Hernieuwde hyperkeratose
Bij sommige aandoeningen kan hyperkeratose na behandeling opnieuw optreden, wat leidt tot herhaalde behandelingen en aanpassingen in de levensstijl.

Onderliggende aandoeningen
Hyperkeratose kan een symptoom zijn van een onderliggende aandoening, zoals een auto-immuunziekte of een chronische infectie. Het effectief beheren van hyperkeratose kan soms complex zijn door de noodzaak om de onderliggende aandoening te behandelen.

Psychologische impact
De zichtbare veranderingen in de huid kunnen een aanzienlijke impact hebben op het zelfbeeld en de emotionele gezondheid van een persoon.

• Sociale stigma: Mensen met zichtbare hyperkeratose kunnen last hebben van sociale stigma’s en een verminderd zelfvertrouwen door de veranderingen in hun huid.
• Angst en stress: De chronische aard van sommige vormen van hyperkeratose, zoals eczeem of psoriasis, kan leiden tot stress en angst over de gezondheid en uiterlijk van de huid.

Preventie

Om hyperkeratose te voorkomen, kunnen de volgende maatregelen helpen:

• Draag comfortabele, goed passende schoenen om wrijving en irritatie te voorkomen.
• Gebruik speciale pleisters over likdoorns of eelt voor extra bescherming.
• Vermijd blootstelling aan mogelijk schimmelbevorderende omgevingen, zoals kleedkamers, sportscholen en zwembaden.
• Beperk risicofactoren voor eczeem, zoals roken, droge lucht, sterk geparfumeerde zepen en agressieve chemicaliën. Vermijd ook allergenen zoals huidschilfers van huisdieren en stuifmeel, die huidontstekingen kunnen veroorzaken.
• Gebruik vochtinbrengende crèmes bij een droge, schilferige huid.
• Draag zonnebrandcrème met een SPF van ten minste 30 bij blootstelling aan zonlicht en bescherm jezelf met kleding zoals hoeden of lange mouwen tegen actinische keratose.