Fantoompijn: Pijn en sensaties in ledemaat na amputatie
Na een amputatie, een operatie waarbij de arts een lichaamsdeel volledig of gedeeltelijk verwijdert, kampen sommige patiënten met pijn in de geamputeerde ledemaat. Dit soort pijn staat bekend als fantoompijn. Het komt het meest voor in armen en benen, maar sommige patiënten voelen dit ook wanneer andere lichaamsdelen verwijderd zijn, zoals een borst. Daarnaast treden ook andere sensaties op in het gebied van het verwijderde lichaamsdeel. Diverse medicamenteuze behandelingen en andere therapieën verlichten de pijnklachten en andere gevoelens. De prognose is tot slot variabel.
Epidemiologie
Fantoompijn is een type pijn dat optreedt in een lichaamsdeel dat niet meer fysiek aanwezig is, meestal na een amputatie. Het is een goed gedocumenteerde aandoening, hoewel de prevalentie varieert, afhankelijk van de populatie en de onderliggende oorzaken.
Prevalentie van fantoompijn
De prevalentie van fantoompijn wordt geschat op ongeveer 60% tot 80% van de mensen die een amputatie hebben ondergaan. Dit komt vaker voor bij mensen die een ledemaat verliezen door trauma of ziekte dan bij mensen die door een medische ingreep worden geamputeerd.
Leeftijdsgebonden prevalentie
Fantoompijn komt het vaakst voor bij volwassenen, met een piek bij mensen tussen de 30 en 60 jaar. Bij oudere volwassenen kan de prevalentie lager zijn, mogelijk vanwege de afname van de gevoeligheid van zenuwen en het zenuwstelsel met de leeftijd.
Geslachtsverschillen
Er zijn geen significante geslachtsverschillen in de prevalentie van fantoompijn. Het komt zowel bij mannen als vrouwen voor, hoewel mannen vaker amputaties ondergaan door trauma (zoals ongevallen of oorlog), terwijl vrouwen vaker amputaties ondergaan als gevolg van aandoeningen zoals diabetes.
Mechanisme
Fantoompijn is een complex fenomeen dat ontstaat door veranderingen in het zenuwstelsel na het verlies van een lichaamsdeel. De precieze mechanismen zijn nog niet volledig begrepen, maar verschillende theorieën bieden uitleg over hoe deze pijn ontstaat.
Neurologisch mechanisme
Een van de belangrijkste verklaringen voor fantoompijn is de verstoring van de zenuwen die het geamputeerde ledemaat zouden innemen. Na amputatie blijven de zenuwuiteinden in het overgebleven deel van het lichaam geactiveerd, wat leidt tot pijnsignalen die door de hersenen worden geïnterpreteerd als pijn in het ontbrekende ledemaat.
Hersenen en het lichaamsbeeld
Na amputatie kan het lichaam moeite hebben om het verlies van het ledemaat te verwerken. Dit wordt ook wel "plasticiteit van de hersenen" genoemd, waarbij de hersenen hun interpretatie van lichaamsdelen herstructureren. De hersenen blijven soms signalen ontvangen die geassocieerd worden met het ontbrekende ledemaat, wat resulteert in fantoompijn.
Sensomotorische veranderingen
Na amputatie kunnen er veranderingen optreden in de manier waarop het zenuwstelsel pijnsignalen verwerkt. Dit kan leiden tot een overgevoeligheid van de zenuwen in het overgebleven deel van het lichaam, wat de ervaring van fantoompijn versterkt.
Oorzaken: Foute 'bedrading' van de hersenen
Fantoompijn na een
amputatie is geen ingebeelde
pijn of pijn die te wijten is aan een psychologisch probleem. Dit soort pijn komt namelijk vaak voor bij patiënten die een ledemaat verloren hebben. Wetenschappers zijn niet zeker van de precieze oorzaak van dit type pijn (oktober 2020). Mogelijk ‘herbedraden’ zenuwen in delen van het ruggenmerg en de
hersenen zich wanneer ze signalen van de ontbrekende ledemaat verliezen. Hierdoor sturen ze pijnsignalen, een typische reactie waardoor het lichaam voelt dat er iets mis is. Door het herbedradingsprobleem is het ook mogelijk dat iemand een heup of onderarm aanraakt, maar de hersenen dit voelbaar maken aan de ontbrekende ledemaat. Andere mogelijke oorzaken van fantoompijn in ledematen zijn beschadigde zenuwuiteinden en littekenweefsel door de amputatiechirurgie.
Risicofactoren van pijn na amputatie van ledemaat of ander lichaamsdeel
Enkele factoren verhogen de kans op het ontwikkelen van fantoompijn namelijk pijn in een ledemaat voor een amputatie, pijn aan het stompje en een slecht passende prothese. Verder verergert de pijn wanneer patiënten overmatig zweten (
hyperhidrose), in koude en natte weersomstandigheden en bij
stress.
Risicogroepen
Hoewel fantoompijn iedereen kan treffen die een amputatie ondergaat, zijn er bepaalde groepen mensen die een hoger risico lopen om deze aandoening te ontwikkelen.
Patiënten met traumatische amputaties
Mensen die een traumatische amputatie ondergaan, zoals na een ongeluk, hebben een hogere kans op het ontwikkelen van fantoompijn dan mensen die een amputatie ondergaan vanwege medische redenen.
Mensen met een geschiedenis van chronische pijn
Patiënten die voorafgaand aan de amputatie al chronische pijn hadden in het ledemaat, zoals bij neuropathische pijn of pijn door arteriële ziekte, hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van fantoompijn na de operatie.
Diabetespatiënten
Diabetes is een risicofactor voor amputatie door complicaties zoals neuropathie en vasculaire aandoeningen. Patiënten met diabetes hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van fantoompijn, vooral als de amputatie is uitgevoerd vanwege diabetische voetproblemen.
Symptomen: Pijn en sensaties
De meeste patiënten met een amputatie ervaren binnen zes maanden na de operatie een aantal gevoelens die verband houden met de ontbrekende ledemaat. Meestal starten de klachten reeds enkele dagen nadat de ledemaat verwijderd is. Fantoompijn kent diverse uitingsvormen. Deze is brandend, draaiend, prikkend, scheurend of schietend. Het is ook mogelijk dat de patiënt elektrische schokjes voelt. Het is ook mogelijk dat de patiënt voelt alsof de geamputeerde ledemaat vervormd of gedraaid is. Naast de milde tot ernstige pijn, heeft de patiënt ook andere gevoelens in een lichaamsdeel dat er niet meer is zoals het voelen van beweging, temperatuur (warmte en koude), druk, vibratie en jeuk. Deze sensaties en pijnklachten zijn meestal aan de
benen en armen voelbaar maar ook na het verwijderen van de borst, de penis, de tanden, het oog of de tong ontstaat mogelijk fantoompijn.
Alarmsymptomen
Fantoompijn kan zich op verschillende manieren manifesteren, en het is belangrijk om specifieke alarmsymptomen te herkennen die wijzen op de noodzaak voor medische interventie.
Verergering van de pijn
Als de fantoompijn plotseling erger wordt of frequenter optreedt, kan dit een indicatie zijn dat er een onderliggend probleem is, zoals een complicatie van de amputatie of een ontsteking in het overgebleven weefsel.
Gevoel van verlamming of zwakte
Patiënten die fantoompijn ervaren, kunnen ook andere symptomen ervaren, zoals verlamming of zwakte in het overgebleven deel van het lichaam. Dit kan wijzen op een neurologisch probleem of andere complicaties die medische aandacht vereisen.
Veranderingen in de kwaliteit van leven
Wanneer fantoompijn ernstig genoeg is om het dagelijks functioneren te beïnvloeden of de kwaliteit van leven aanzienlijk te verminderen, moet er onmiddellijk een therapeutisch plan worden opgesteld om de pijn te beheersen.
Diagnose en onderzoeken
Exacte testen voor het opsporen van fantoompijn bestaan niet, dus de diagnose is gebaseerd op de aanwezige symptomen en
medische geschiedenis van de patiënt.
Behandeling van fantoompijnen in ledematen
Medicatie
Geen enkel medicijn behandelt fantoompijn. Wel bieden enkele medicijnen een verlichting van de klachten.
Antidepressiva (behandelen
zenuwpijn door chemische stoffen in het lichaam te veranderen die pijnsignalen afgeven. Anti-epileptica behandelen
toevallen, maar sommige medicijnen verlichten eveneens zenuwpijnen.
Opioïden (krachtige
pijnstillers) zijn voorts ook beschikbaar voor het verlichten van fantoompijn in de ledematen, al zijn deze medicijnen niet voor iedereen even effectief. Het is wel belangrijk dat de arts op de hoogte is van een voorgeschiedenis van geneesmiddelen- of
drugsmisbruik voordat hij één van deze geneesmiddelen voorschrijft. Ook andere pijnstillers helpen zoals:
- een pijnstillende injectie in het gebied waar de amputatie plaatsvond
- NMDA-receptorantagonisten, zoals ketamine en dextromethorfan
- vrij verkrijgbare medicijnen, zoals aspirine en paracetamol

Sommige patiënten zijn gebaat bij acupunctuur /
Bron: Fusiontherapy, PixabayAndere therapieën
Acupunctuur
Een ervaren beoefenaar plaatst op bepaalde plaatsen zeer dunne naalden in de huid. Hierdoor komen pijnstillende chemicaliën vrij.
Hersenstimulatie
Hersenstimulatie is vergelijkbaar met de stimulatie van het ruggenmerg, maar de elektroden sturen hierbij stroom naar de hersenen. Een chirurg plaatst de elektroden op de juiste plaats in de hersenen.
Revisiechirurgie
Als fantoompijn het gevolg is van zenuwirritatie in het stompje, is een corrigerende ingreep soms nuttig. Wel verhoogt deze ingreep, waarbij de arts in zenuwen moet snijden, het risico op een verergering van de pijn.
Ruggenmergstimulatie
De arts plaatst kleine elektroden in het lichaam langs het ruggenmerg en stuurt een kleine elektrische stroom door deze elektroden. In sommige gevallen vermindert hierdoor de pijn.
Virtual reality
Via het neuromotus-systeem is het mogelijk om de hersenen te misleiden en de pijn te verlichten. De patiënt moet het stompje aanspannen en bewegingen maken terwijl hij naar een computerscherm kijkt waarop bewegingen van een virtuele arm of been te zien zijn. De hersenen activeren hierdoor terug het deel dat verantwoordelijk is voor het maken van bewegingen, waardoor de pijn vermindert. De hersenen denken eveneens dat de patiënt een goed werkend arm of been heeft dus dat het arm of been beweegt door aansturingen van de hersenen. De patiënt moet voor deze therapie nog wel aanwezige spieren in het stompje hebben. In het begin van de behandeling treedt voorts af en toe spiervermoeidheid op in het stompje.
Veranderingen in de levensstijl
Afleiding zoeken, voldoende bewegen en ontspanningstechnieken (meditatie, visualisatie) zijn nuttig.
Zenuwstimulatie
TENS (
transcutane elektrische zenuwstimulatie) verlicht spierpijn. Dit apparaat stuurt een zwakke elektrische stroom via plakkers op de huid. Hierdoor worden pijnsignalen onderbreken voordat ze de hersenen bereiken.
Prognose van fantoompijn
De prognose voor fantoompijn varieert afhankelijk van de onderliggende oorzaak, de ernst van de pijn en hoe goed de patiënt reageert op behandelingen.
Verlichting door behandeling
Hoewel fantoompijn moeilijk volledig te elimineren is, kunnen behandelingen zoals medicatie, fysiotherapie en psychologische therapieën helpen de pijn te verminderen. Veel patiënten ervaren enige verlichting na verloop van tijd.
Chronisch verloop
In sommige gevallen kan fantoompijn chronisch worden en moeilijk te behandelen zijn. Patiënten die geen verlichting van de pijn vinden, kunnen baat hebben bij langdurige therapieën zoals pijnmanagementprogramma's of chirurgische ingrepen.
Hersenplasticiteit en verbetering
In bepaalde gevallen kan de pijn verbeteren naarmate de hersenen zich aanpassen aan het verlies van het ledemaat. Dit kan tijd kosten, maar veel patiënten ervaren na verloop van tijd minder frequente en intense pijn.
Complicaties
Complicaties van fantoompijn kunnen het gevolg zijn van de chronische pijn en de impact op de levenskwaliteit. Het kan leiden tot emotionele stress, problemen met het functioneren en sociale isolatie. Het gebruik van medicatie kan ook bijwerkingen veroorzaken, zoals maagklachten of andere systemische effecten.
Preventie
Hoewel fantoompijn moeilijk volledig te voorkomen is, zijn er bepaalde strategieën die het risico op het ontwikkelen van deze aandoening kunnen verminderen.
Vroege pijnbehandeling na amputatie
Het vroegtijdig behandelen van pijn na een amputatie kan het risico op het ontwikkelen van fantoompijn verminderen. Dit kan onder meer pijnstillers en zenuwblokkades omvatten.
Gebruik van spiegeltherapie
Spiegeltherapie, waarbij patiënten naar een spiegelbeeld van hun overgebleven ledemaat kijken, kan helpen de hersenen te 'hertrainen' en de ervaring van fantoompijn te verminderen.
Psychologische ondersteuning
Patiënten die copingstrategieën ontwikkelen en psychologische ondersteuning krijgen, hebben meer kans om effectief met fantoompijn om te gaan. Therapieën zoals cognitieve gedragstherapie kunnen helpen de pijnervaring te verlichten.
Praktische tips voor het omgaan met fantoompijn
Fantoompijn is de pijn die wordt ervaren in een ledemaat of deel van het lichaam dat is geamputeerd. Hoewel de oorzaak van fantoompijn niet volledig begrepen wordt, is het een veelvoorkomend fenomeen bij mensen die een amputatie hebben ondergaan. Gelukkig zijn er verschillende benaderingen en behandelingsopties om deze pijn te verlichten en de kwaliteit van leven te verbeteren.
Raadpleeg een arts voor medicamenteuze behandeling
Het behandelen van fantoompijn kan complex zijn, maar veel mensen ervaren verlichting door het gebruik van
medicatie zoals pijnstillers of zenuwpijnmedicatie. Medicijnen zoals gabapentine of amitriptyline kunnen helpen bij het verlichten van zenuwpijn. Het is belangrijk om een arts te raadplegen om de meest geschikte medicatie voor jouw situatie te vinden en om eventuele bijwerkingen te monitoren.
Gebruik pijnstillende technieken zoals TENS of spinale stimulatie
Transcutane elektrische zenuwstimulatie (TENS) kan helpen om fantoompijn te verlichten door kleine elektrische impulsen naar de zenuwen te sturen. Dit kan de pijn verminderen en het zenuwstelsel kalmeren. In sommige gevallen kan spinale stimulatie ook effectief zijn bij het verlichten van chronische pijn. Dit moet echter altijd onder begeleiding van een arts worden uitgevoerd.
Pas ontspanningstechnieken toe om stress te verminderen
Stress kan de pijn van fantoompijn verergeren, dus het is belangrijk om manieren te vinden om je geest tot rust te brengen.
Ontspanningsoefeningen, zoals diepe ademhalingsoefeningen, meditatie of yoga, kunnen helpen om je pijn te verminderen door je zenuwstelsel te kalmeren. Dagelijkse ontspanningsoefeningen kunnen je algehele welzijn verbeteren en helpen de pijn te verminderen.
Oefen met het gebruik van een prothese
Hoewel het geen directe oplossing voor de pijn is, kan het oefenen met het gebruik van een prothese helpen om het gevoel van het geamputeerde ledemaat te vervangen en de pijn te verminderen. Protheses zijn ontworpen om je te helpen een normaal leven te leiden, en regelmatig oefenen kan je helpen de zenuwen in je lichaam opnieuw te leren hoe ze zich moeten gedragen. Dit kan op termijn de fantoompijn verlichten door de hersenen een ander signaal te geven.
Blijf actief en houd je sociale netwerk sterk
Hoewel fantoompijn fysiek en emotioneel belastend kan zijn, is het belangrijk om je te blijven bewegen en actief te blijven. Door deel te nemen aan fysieke activiteiten en je sociale netwerk te onderhouden, kun je je afleiden van de pijn en tegelijkertijd je algehele gezondheid verbeteren. Zoek steun bij vrienden, familie of steungroepen voor mensen met amputaties, zodat je je niet geïsoleerd voelt in je ervaring.
Raadpleeg een specialist voor verdere behandelingsopties
Als de fantoompijn ernstig of aanhoudend is, kan het nuttig zijn om een specialist te raadplegen. Neurologen, pijnspecialisten of revalidatieartsen kunnen verder onderzoek doen en aanvullende behandelingsopties voorstellen, zoals
verdoving van de zenuwen of therapieën gericht op zenuwpijn. Ze kunnen je helpen bij het vinden van een behandelplan dat het beste werkt voor jouw situatie.
Zorg voor voldoende slaap om je herstel te bevorderen
Fantoompijn kan verergeren bij slaapgebrek, dus een goede nachtrust is cruciaal voor het herstel en de verlichting van de pijn. Zorg ervoor dat je een slaapomgeving creëert die bevorderlijk is voor rust, door bijvoorbeeld een comfortabel bed en een rustige kamer te hebben. Het verbeteren van je slaaphygiëne kan helpen de kwaliteit van je slaap te verhogen, wat kan bijdragen aan het verlichten van de pijn.
Gebruik cognitieve gedragstherapie om de pijn te beheersen
Cognitieve gedragstherapie (CGT) kan helpen om de mentale en emotionele gevolgen van fantoompijn te verwerken. Het kan je leren omgaan met de pijn door je gedachtepatronen te veranderen en copingmechanismen te ontwikkelen. Dit kan bijdragen aan een betere algehele gemoedstoestand en kan helpen de intensiteit van de pijn te verminderen door je geest af te leiden van de pijnlijke sensaties.
Lees verder