Fantoompijn: Pijn en sensaties in ledemaat na amputatie

Na een amputatie, een operatie waarbij de arts een lichaamsdeel volledig of gedeeltelijk verwijdert, kampen sommige patiënten met pijn in de geamputeerde ledemaat. Dit soort pijn staat bekend als fantoompijn. Het komt het meest voor in armen en benen, maar sommige patiënten voelen dit ook wanneer andere lichaamsdelen verwijderd zijn, zoals een borst. Daarnaast treden ook andere sensaties op in het gebied van het verwijderde lichaamsdeel. Diverse medicamenteuze behandelingen en andere therapieën verlichten de pijnklachten en andere gevoelens. De prognose is tot slot variabel.

• Epidemiologie
• Oorzaken: Foute 'bedrading' van de hersenen
• Risicofactoren van pijn na amputatie van ledemaat of ander lichaamsdeel
• Symptomen: Pijn en sensaties
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van fantoompijnen in ledematen
• Medicatie
• Andere therapieën
• Prognose van fantoompijn
• Complicaties
• Preventie

Epidemiologie

Fantoompijn is een veelvoorkomend fenomeen bij personen die een ledemaat hebben verloren door amputatie. Het komt voor bij een aanzienlijk aantal mensen na een amputatie en kan variëren van mild tot ernstig. De prevalentie kan oplopen tot 80-90% bij amputatiepatiënten.

Oorzaken: Foute 'bedrading' van de hersenen

Fantoompijn na een amputatie is geen ingebeelde pijn of pijn die te wijten is aan een psychologisch probleem. Dit soort pijn komt namelijk vaak voor bij patiënten die een ledemaat verloren hebben. Wetenschappers zijn niet zeker van de precieze oorzaak van dit type pijn (oktober 2020). Mogelijk ‘herbedraden’ zenuwen in delen van het ruggenmerg en de hersenen zich wanneer ze signalen van de ontbrekende ledemaat verliezen. Hierdoor sturen ze pijnsignalen, een typische reactie waardoor het lichaam voelt dat er iets mis is. Door het herbedradingsprobleem is het ook mogelijk dat iemand een heup of onderarm aanraakt, maar de hersenen dit voelbaar maken aan de ontbrekende ledemaat. Andere mogelijke oorzaken van fantoompijn in ledematen zijn beschadigde zenuwuiteinden en littekenweefsel door de amputatiechirurgie.

Risicofactoren van pijn na amputatie van ledemaat of ander lichaamsdeel

Enkele factoren verhogen de kans op het ontwikkelen van fantoompijn namelijk pijn in een ledemaat voor een amputatie, pijn aan het stompje en een slecht passende prothese. Verder verergert de pijn wanneer patiënten overmatig zweten (hyperhidrose), in koude en natte weersomstandigheden en bij stress.

Symptomen: Pijn en sensaties

De meeste patiënten met een amputatie ervaren binnen zes maanden na de operatie een aantal gevoelens die verband houden met de ontbrekende ledemaat. Meestal starten de klachten reeds enkele dagen nadat de ledemaat verwijderd is. Fantoompijn kent diverse uitingsvormen. Deze is brandend, draaiend, prikkend, scheurend of schietend. Het is ook mogelijk dat de patiënt elektrische schokjes voelt. Het is ook mogelijk dat de patiënt voelt alsof de geamputeerde ledemaat vervormd of gedraaid is. Naast de milde tot ernstige pijn, heeft de patiënt ook andere gevoelens in een lichaamsdeel dat er niet meer is zoals het voelen van beweging, temperatuur (warmte en koude), druk, vibratie en jeuk. Deze sensaties en pijnklachten zijn meestal aan de benen en armen voelbaar maar ook na het verwijderen van de borst, de penis, de tanden, het oog of de tong ontstaat mogelijk fantoompijn.

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van fantoompijn zijn pijn of onaangename sensaties in het gebied van de geamputeerde ledemaat. Deze pijn kan variëren van een doffe pijn tot scherpe, branderige gevoelens. Het kan ook gepaard gaan met krampen of tintelingen en kan het dagelijks leven en de revalidatie beïnvloeden.

Diagnose en onderzoeken

Exacte testen voor het opsporen van fantoompijn bestaan niet, dus de diagnose is gebaseerd op de aanwezige symptomen en medische geschiedenis van de patiënt.

Behandeling van fantoompijnen in ledematen

Medicatie

Geen enkel medicijn behandelt fantoompijn. Wel bieden enkele medicijnen een verlichting van de klachten. Antidepressiva (behandelen zenuwpijn door chemische stoffen in het lichaam te veranderen die pijnsignalen afgeven. Anti-epileptica behandelen toevallen, maar sommige medicijnen verlichten eveneens zenuwpijnen. Opioïden (krachtige pijnstillers) zijn voorts ook beschikbaar voor het verlichten van fantoompijn in de ledematen, al zijn deze medicijnen niet voor iedereen even effectief. Het is wel belangrijk dat de arts op de hoogte is van een voorgeschiedenis van geneesmiddelen- of drugsmisbruik voordat hij één van deze geneesmiddelen voorschrijft. Ook andere pijnstillers helpen zoals:

• een pijnstillende injectie in het gebied waar de amputatie plaatsvond
• NMDA-receptorantagonisten, zoals ketamine en dextromethorfan
• vrij verkrijgbare medicijnen, zoals aspirine en paracetamol

Andere therapieën

Acupunctuur
Een ervaren beoefenaar plaatst op bepaalde plaatsen zeer dunne naalden in de huid. Hierdoor komen pijnstillende chemicaliën vrij.

Hersenstimulatie
Hersenstimulatie is vergelijkbaar met de stimulatie van het ruggenmerg, maar de elektroden sturen hierbij stroom naar de hersenen. Een chirurg plaatst de elektroden op de juiste plaats in de hersenen.

Revisiechirurgie
Als fantoompijn het gevolg is van zenuwirritatie in het stompje, is een corrigerende ingreep soms nuttig. Wel verhoogt deze ingreep, waarbij de arts in zenuwen moet snijden, het risico op een verergering van de pijn.

Ruggenmergstimulatie
De arts plaatst kleine elektroden in het lichaam langs het ruggenmerg en stuurt een kleine elektrische stroom door deze elektroden. In sommige gevallen vermindert hierdoor de pijn.

Virtual reality
Via het neuromotus-systeem is het mogelijk om de hersenen te misleiden en de pijn te verlichten. De patiënt moet het stompje aanspannen en bewegingen maken terwijl hij naar een computerscherm kijkt waarop bewegingen van een virtuele arm of been te zien zijn. De hersenen activeren hierdoor terug het deel dat verantwoordelijk is voor het maken van bewegingen, waardoor de pijn vermindert. De hersenen denken eveneens dat de patiënt een goed werkend arm of been heeft dus dat het arm of been beweegt door aansturingen van de hersenen. De patiënt moet voor deze therapie nog wel aanwezige spieren in het stompje hebben. In het begin van de behandeling treedt voorts af en toe spiervermoeidheid op in het stompje.

Veranderingen in de levensstijl
Afleiding zoeken, voldoende bewegen en ontspanningstechnieken (meditatie, visualisatie) zijn nuttig.

Zenuwstimulatie
TENS (transcutane elektrische zenuwstimulatie) verlicht spierpijn. Dit apparaat stuurt een zwakke elektrische stroom via plakkers op de huid. Hierdoor worden pijnsignalen onderbreken voordat ze de hersenen bereiken.

Prognose van fantoompijn

De prognose voor fantoompijn varieert; sommige mensen ervaren verlichting na verloop van tijd, terwijl anderen langdurige symptomen kunnen hebben. Behandeling kan helpen bij het verminderen van de pijn en het verbeteren van de levenskwaliteit. In sommige gevallen kan fantoompijn chronisch blijven en continue therapie vereisen.

Complicaties

Complicaties van fantoompijn kunnen het gevolg zijn van de chronische pijn en de impact op de levenskwaliteit. Het kan leiden tot emotionele stress, problemen met het functioneren en sociale isolatie. Het gebruik van medicatie kan ook bijwerkingen veroorzaken, zoals maagklachten of andere systemische effecten.

Preventie

Preventie van fantoompijn richt zich op het beheer van de pijn na amputatie en het bevorderen van een goede revalidatie. Effectieve pijnbestrijding tijdens de revalidatieperiode kan helpen bij het verminderen van de kans op fantoompijn. Psychologische ondersteuning en fysiotherapie zijn ook belangrijk in het preventieve beheer van deze aandoening.

Lees verder

• Amputatie: Oorzaken, operatie en revalidatie