Fantoompijn: mogelijke oorzaken en behandelingen

Fantoompijn kan ontstaan nadat door een ongeval of operatie een ledemaat is kwijtgeraakt. Dat kan bijvoorbeeld een geamputeerd been of arm zijn maar zelfs ook een getrokken kies. De pijn voelt dan aan alsof het ledemaat nog aanwezig is. Oorzaken van buitenaf kunnen de pijn beïnvloeden zoals koud en nat weer of stress. Maar wat precies de oorzaak is van de pijn is niet bekend. In elk geval speelt een veranderde functie in de hersenen een rol. Maar ook andere oorzaken kunnen mogelijk zijn waar verschillende theorieën over bestaan. Er is overigens een therapie voor het bestrijden van fantoompijn.

Manifesteren van fantoompijn

Soms treedt fantoompijn al op binnen de eerste vierentwintig uur na de operatie. Bij andere patiënten kan het veertien dagen duren maar het komt ook voor dat de pijn pas na jaren optreedt. Meestal manifesteert fantoompijn zich incidenteel waarbij de ernst en de frequentie zeer verschillend kunnen zijn. De pijn verloopt dikwijls aanvalsgewijs met tussenpozen van dagen of maanden maar die kunnen ook wel een jaar duren. Het aanhouden van de pijn kan variëren van seconden tot uren. De pijn kan ook chronisch voorkomen.

Elk lichaamsdeel een hersengebied

Fantoompijn wordt waarschijnlijk veroorzaakt doordat het hersengebied, waarmee het geamputeerde lichaamsdeel oorspronkelijk correspondeerde, nog actief is en interpreteert dat het lichaamsdeel er nog is. In onze hersenen zit namelijk voor elk onderdeel van het lichaam een gebied.

Erger bij stress en slecht weer

Fantoompijn kan erger worden als een lichaamsdeel wordt aangeraakt dat in de buurt ligt van het hersengebied vlakbij het oorspronkelijk gebied van het geamputeerde lichaamsdeel. Evenals andere soorten pijn kan fantoompijn verergeren bij stress. Daarom is vooral direct na de operatie een goede nachtrust van belang en moet getracht worden om latere stress te voorkomen. Ook kan de pijn erger worden bij koud en nat weer waarvoor nog geen goede verklaring bestaat. Een verklaring zou kunnen zijn dat bij slechter weer de elektrische lading toeneemt waardoor het zenuwstelsel gevoeliger wordt.

Mogelijke oorzaken van fantoompijn

Hoewel de oorzaken van fantoompijn nog niet duidelijk zijn aan te geven (2016) bestaan er toch verschillende theorieën als mogelijke verklaringen voor het ontstaan.

Doorgesneden zenuwen

Tijdens de amputatie worden zenuwen doorgesneden. Het zou echter kunnen dat de doorgeeffunctie van de zenuwen naar de hersenen nog steeds aanwezig blijft waardoor de hersenen als voorheen prikkels blijven ontvangen.

Pijngeheugen

Ook zou het kunnen zijn dat het geheugen heeft opgeslagen hoe de pijn voelde toen het lichaamsdeel er nog was en zich van daaruit fantoompijn voordoet.

Reorganisatieprobleem in de hersenen

Een theorie is ook dat er een zekere herrangschikking in de hersenen moet plaatsvinden na het amputeren van een lichaamsdeel. Er kan dan iets mis gaan met de hersengebiedjes die elk hun eigen taak hebben.

Behandelingen van fantoompijn

Fantoompijn is zeer moeilijk te behandelen. Bij veel patiënten wordt de pijn na verloop van tijd vanzelf minder. Toch zijn er enkele behandelingen die worden toegepast in de hoop resultaat te bereiken zoals:

• Blokkeren van de zenuwen via injecties.
• Gebruik van medicijnen tegen zenuwpijn.
• Weghalen van de zenuweinden in de stomp.
• Ondergaan van hypnotherapie.
• Psychologische begeleiding van de patiënt.
• Stroomstoottherapie waardoor de zenuwen minder gevoel van pijn kunnen doorgeven.
• Therapie tegen stress en depressie.
• Toepassen van acupunctuur.
• Voorkomen van opbouwen van pijngeheugen voor en tijdens de operatie. (meer medicatie)

Spiegeltherapie van Ramachandran

Een therapie om fantoompijn te bestrijden is met de zogenaamde spiegeltherapie die inspeelt op de plasticiteit van de hersenen. Spiegeltherapie werd in 1996 ontwikkeld door de uit India afkomstige Amerikaanse neuroloog Vilayanur Ramachandran. In Nederland wordt de therapie nog weinig toegepast. Bij fantoompijn in de arm moet de patiënt zijn arm voor een spiegel leggen die in een doos is bevestigd. Daarna moet de arm bewogen worden waarbij het lijkt alsof de fantoomarm beweegt waardoor de hersenen “denken” dat de arm weer aan het lichaam zit en weer functioneert. Therapeuten die met die methode werken zijn zich er van bewust dat regelmatig en langdurig blijven oefenen noodzakelijk is. Een groot voordeel van de therapie is dat het een veilige, eenvoudige en goedkope behandelwijze is die de patiënt zoveel als hij wil thuis kan oefenen. Patiënten moeten wel open staan voor de therapie omdat ze zich moeten inbeelden dat de arm die in de spiegel beweegt de geamputeerde arm is. Die aandacht en concentratie kan niet door iedereen worden opgebracht.

Fantoompijn is geen stomp-pijn

Fantoompijn moet niet verward worden met stomp-pijn. Stomp-pijn is pijn in het stompgedeelte, dus het gedeelte van het lichaamsdeel dat nog wel aanwezig is. Bij stomp-pijn kan er sprake zijn van een slechte bloedsomloop met een brandend en tintelend gevoel tot gevolg. Masseren of wisselbaden met koud en warm water kan de doorbloeding stimuleren.
Naast een slechte doorbloeding kan er sprake zijn van spasmen en spiertrekkingen. Ook kan massage uitkomst bieden en kunnen strekoefeningen en technieken om de spieren te ontspannen helpen. Een derde mogelijke oorzaak voor stomp-pijn is een neuroom die duidt op de wildgroei van cellen aan het uiteinde van een doorgesneden zenuw in het stompgebied. Een neuroom kan operatief worden verwijderd of met een verdovend middel worden uitgeschakeld.

Lees verder

• Zenuwpijn of neuralgie en wat te doen