Periodiek bewegende ledematen (PLMD): Slaapstoornis

Periodic Limb Movement Disorder (PLMD, periodiek bewegende ledematen) is een bewegingsstoornis die zich uit in herhaalde bewegingen van de ledematen tijdens de slaap. Deze slaapstoornis kent zowel een primaire als een secundaire vorm. De oorzaak van de primaire vorm is onbekend, terwijl bij de secundaire vorm vaak bepaalde medicijnen en aandoeningen de symptomen veroorzaken. Hoewel genezing van PLMD niet mogelijk is, kunnen aanpassingen in omgevingsfactoren en medicatie de symptomen verlichten.

• PLMD versus rustelozebenensyndroom (RLS)
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van periodiek bewegende ledematen
• Primaire PLMD
• Secundaire PLMD
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van periodieke bewegingsstoornis
• Omgevingsfactoren
• Medicijnen
• Alternatieve behandelingen
• Prognose van de slaapstoornis
• Complicaties van aandoening
• Leefstijladvies en zelfzorg bij bewegingsstoornis
• Preventie

PLMD versus rustelozebenensyndroom (RLS)

Bij het rustelozebenensyndroom (RLS) ervaart de patiënt vervelende sensaties in de (onder)benen en voelt hij de noodzaak om deze te bewegen. De symptomen verergeren in de avond en tijdens rustperiodes, en verbeteren door lichamelijke activiteit. In tegenstelling tot PLMD, dat zich uitsluitend tijdens de slaap voordoet, kan RLS ook optreden wanneer de patiënt nog wakker is. Ongeveer acht tot negen van de tien patiënten met RLS lijden ook aan PLMD, hoewel dit niet in alle gevallen omgekeerd geldt.

Epidemiologie

PLMD kan op elk moment in het leven optreden. Artsen diagnosticeren de slaapstoornis meestal bij middelbare en oudere volwassenen, maar de aandoening kan ook bij kinderen voorkomen. Zowel vrouwen als mannen worden gelijkmatig getroffen door PLMD.

Periodiek bewegende ledematen (PLMD) is een slaapstoornis die wereldwijd voorkomt en een aanzienlijke impact kan hebben op de slaapkwaliteit. De prevalentie varieert afhankelijk van leeftijd, onderliggende aandoeningen en gebruikte diagnostische criteria.

Algemene prevalentie
PLMD komt vaker voor bij ouderen, met een prevalentie die toeneemt met de leeftijd. Bij jongere patiënten is de aandoening relatief zeldzaam, maar het kan bij specifieke groepen toch aanzienlijk aanwezig zijn, zoals bij patiënten met neurologische aandoeningen.

Geslachtsverschillen
Er lijkt een licht verhoogde prevalentie te zijn bij mannen in vergelijking met vrouwen, hoewel de exacte reden hiervoor onduidelijk is. Mogelijk spelen hormonale of anatomische factoren een rol.

Comorbiditeiten
PLMD wordt vaak waargenomen in samenhang met andere aandoeningen zoals rustelozebenensyndroom (RLS), slaapapneu en bepaalde neurologische aandoeningen. Deze comorbiditeiten kunnen de herkenning en diagnose compliceren.

Mechanisme

PLMD wordt gekenmerkt door repetitieve, stereotype bewegingen van de ledematen tijdens de slaap. Het mechanisme is complex en omvat een combinatie van neurologische en musculaire processen.

Neurologische disfunctie
De bewegingen bij PLMD worden grotendeels gereguleerd door een abnormale activiteit in het centrale zenuwstelsel. Specifieke hersengebieden zoals de hersenstam en het ruggenmerg spelen een sleutelrol.

Dopaminerge systemen
Een verstoring van dopaminerge transmissie wordt vaak in verband gebracht met PLMD. Dit kan verklaren waarom sommige patiënten baat hebben bij medicijnen die de dopaminefunctie verbeteren.

Slaapstadia en bewegingen
De bewegingen treden meestal op tijdens lichte slaapstadia, met een verhoogde frequentie in stadium 1 en 2 van de NREM-slaap. Dit kan leiden tot fragmentatie van de slaap en een verminderde slaapkwaliteit.

Oorzaken van periodiek bewegende ledematen

Primaire PLMD

De oorzaak van primaire PLMD is op dit moment onbekend (oktober 2020). Mogelijk is deze zeldzame vorm van slaapstoornis het gevolg van problemen met de zenuwregulatie, mogelijk door een tekort aan dopamine in bepaalde hersengebieden.

Secundaire PLMD

Secundaire PLMD is te wijten aan een onderliggende ziekte of het gebruik van bepaalde medicijnen.

Aandoeningen
Patiënten met een van de volgende medische aandoeningen hebben een verhoogd risico op PLMD:

• Anemie (tekort aan rode bloedcellen)
• De ziekte van Huntington (progressieve neurologische aandoening)
• De ziekte van Parkinson (neurologische aandoening met bevingen)
• Diabetes mellitus (suikerziekte)
• Een ruggenmergletsel
• Een ruggenmergtumor
• Ferriprieve anemie (ijzertekort in het bloed)
• Het rustelozebenensyndroom
• Kataplexie
• Meervoudige systeematrofie (zeldzame, progressieve neurologische aandoening)
• Narcolepsie (aandoening met overmatige slaperigheid, hallucinaties en slaapverlamming)
• Obstructief slaapapneusyndroom (oppervlakkige ademhaling of onderbreking van de ademhaling tijdens de slaap)
• REM-gedragsstoornis (slaapstoornis waarbij patiënten levendige dromen uitbeelden en hun slaap onderbreken)
• Slaapgerelateerde eetstoornis (SRED) (aandoening waarbij de patiënt eet tijdens de slaap)
• Sommige vormen van ADHD (moeite met aandacht en energiecontrole)
• Uremie (opeenhoping van afvalproducten in het bloed door nierfalen)

Medicatie
Bepaalde medicijnen kunnen de symptomen van PLMD veroorzaken, waaronder:

• Antidepressiva
• Anti-emetica (medicijnen tegen misselijkheid en braken)
• Antihistaminica (medicijnen voor de behandeling van allergische reacties)
• Antipsychotica
• Dopaminerge medicatie
• Drugsverslaving
• Neuroleptica

Het stoppen met barbituraten (geneesmiddelen die het zenuwstelsel onderdrukken) en benzodiazepines (medicatie bij angst en slaapproblemen) kan ook bijdragen aan PLMD.

Risicofactoren

Diverse risicofactoren verhogen de kans op het ontwikkelen van PLMD. Deze omvatten zowel genetische als omgevingsfactoren.

Neurologische aandoeningen
Patiënten met aandoeningen zoals de ziekte van Parkinson of multiple sclerose lopen een verhoogd risico op PLMD. De neurologische basis van deze ziekten kan bijdragen aan de ontwikkeling van de stoornis.

Slaapgerelateerde aandoeningen
PLMD komt vaker voor bij mensen met andere slaapstoornissen, zoals slaapapneu en RLS. De interactie tussen deze aandoeningen kan een wederzijdse verergering veroorzaken.

Medicatiegebruik
Bepaalde medicijnen, waaronder antidepressiva en antipsychotica, worden geassocieerd met een verhoogd risico op PLMD. Deze middelen kunnen het dopaminerge systeem beïnvloeden, wat bijdraagt aan de symptomen.

Risicogroepen

Bepaalde patiëntengroepen hebben een verhoogd risico op PLMD, zowel vanwege biologische factoren als onderliggende aandoeningen.

Ouderen
Bij ouderen is er een hogere incidentie van PLMD, waarschijnlijk vanwege leeftijdsgebonden veranderingen in het zenuwstelsel en een verhoogde prevalentie van comorbiditeiten.

Patiënten met RLS
Rustelozebenensyndroom wordt vaak geassocieerd met PLMD. Beide aandoeningen delen mogelijk een gemeenschappelijk pathofysiologisch mechanisme.

Chronisch zieken
Patiënten met chronische aandoeningen zoals diabetes of nierinsufficiëntie hebben een verhoogde kans op PLMD. Metabole en neurologische verstoringen kunnen hieraan bijdragen.

Symptomen

PLMD wordt gekenmerkt door herhaalde spiertrekkingen, schokken of buigingen van de ledematen tijdens de slaap, meestal tijdens perioden van lichte, niet-REM-slaap. Deze heftige en schokkende bewegingen komen meestal voor in één of beide onderste ledematen, zoals de heupen, knieën en enkels. Soms zijn ook buigende en strekkende bewegingen van de armen mogelijk. De bewegingen zijn doorgaans ritmisch en komen elke twintig tot veertig seconden voor. De frequentie en aard van de bewegingen variëren van nacht tot nacht en van patiënt tot patiënt. Patiënten zijn vaak niet bewust van hun PLMD; het wordt meestal opgemerkt door bedpartners. Patiënten met PLMD kunnen meerdere keren per nacht ontwaken, wat kan leiden tot onvoldoende diepe slaap. Dit resulteert vaak in ochtendvermoeidheid, overdag slaperigheid en vermoeidheid. De symptomen veroorzaken meestal geen angst, maar kunnen voor bedpartners vervelend zijn. Sommige patiënten hebben zowel PLMD als het rustelozebenensyndroom (RLS).

Alarmsymptomen

Hoewel PLMD in de meeste gevallen relatief onschuldig is, zijn er symptomen die kunnen wijzen op ernstigere onderliggende problemen.

Ernstige slaapfragmentatie
Als PLMD leidt tot ernstige slaapfragmentatie en overmatige slaperigheid overdag, kan dit wijzen op een significante verstoring van de slaaparchitectuur.

Progressieve neurologische klachten
De aanwezigheid van neurologische symptomen zoals spierzwakte, tremoren of evenwichtsstoornissen naast PLMD kan wijzen op een onderliggende aandoening zoals multiple sclerose of Parkinson.

Cardiovasculaire symptomen
Soms kan PLMD secundair zijn aan cardiovasculaire aandoeningen. Klachten zoals nachtelijke kortademigheid of pijn op de borst vereisen verdere evaluatie.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van PLMD begint met een grondig lichamelijk onderzoek om eventuele onderliggende oorzaken vast te stellen. De arts vraagt ook naar de medische geschiedenis, medicatiegebruik, leefstijl en familieanamnese. Een bloedonderzoek kan nodig zijn om tekenen van bloedarmoede, andere tekortkomingen en infecties te identificeren. Ook kan de schildklierfunctie via bloedonderzoek worden gecontroleerd. Verder kan een urineonderzoek nuttig zijn om sporen van medicijnen te detecteren die bijdragen aan PLMD. Polysomnografie (slaaponderzoek) is essentieel om slaap, ademhaling, beweging, hersengolven en hartslag tijdens de slaap te registreren, en om andere oorzaken uit te sluiten. Ook kan een neurologisch onderzoek nodig zijn om neurologische afwijkingen uit te sluiten. Soms zijn aanvullende onderzoeken nodig op basis van de bevindingen.

Behandeling van periodieke bewegingsstoornis

Behandeling is niet altijd noodzakelijk, tenzij de aandoening het dagelijks leven of de relatie van de patiënt beïnvloedt. Hoewel de aandoening zelf niet genezen kan worden, kunnen symptomen vaak worden verlicht door aanpassingen in omgevingsfactoren en medicatie.

Omgevingsfactoren

Het vermijden van cafeïne is aan te raden, omdat deze de symptomen kan verergeren en de slaap kan verstoren. Cafeïne komt voor in chocolade, koffie, soda en thee. Stoppen met roken wordt eveneens aanbevolen. Bij secundaire PLMD is het behandelen van de onderliggende oorzaak cruciaal, wat kan inhouden dat er andere medicijnen moeten worden voorgeschreven.

Medicijnen

Er zijn verschillende medicijnen die kunnen helpen bij het behandelen van PLMD. Deze medicijnen verminderen de bewegingen of verbeteren de slaap ondanks de bewegingen. Veel van deze medicijnen worden ook gebruikt bij de behandeling van het rustelozebenensyndroom.

Anticonvulsiva
Anticonvulsiva kunnen helpen door spiersamentrekkingen te verminderen.

Benzodiazepines
Benzodiazepines verbeteren de slaapkwaliteit en onderdrukken spiercontracties.

Dopamine-agonisten
Dopamine-agonisten zijn meestal de eerstelijnsbehandeling voor PLMD. Ze verhogen de hoeveelheid dopamine, een chemische stof in de hersenen die belangrijk is voor de regulatie van spierbewegingen.

GABA-agonisten
GABA-agonisten remmen de afgifte van bepaalde hersenchemicaliën, waardoor spiercontracties verminderen.

Alternatieve behandelingen

Er zijn ook alternatieve behandelingen voor PLMD, hoewel deze niet wetenschappelijk bewezen effectief zijn:

• Acupunctuur
• Manuele therapie
• Massage
• Podotherapie
• Yoga

Prognose van de slaapstoornis

Primaire PLMD is vaak chronisch en de symptomen kunnen met tussenpozen optreden. Behandeling van de onderliggende oorzaak bij secundaire PLMD kan vaak de symptomen van periodiek bewegende ledematen verhelpen.

Complicaties van aandoening

Complicaties van PLMD kunnen onder andere chronische slapeloosheid, een slechte slaapkwaliteit en overdag slaperigheid omvatten. PLMD kan ook het risico op een depressie, een korte aandachtsspanne en geheugenproblemen verhogen.

Leefstijladvies en zelfzorg bij bewegingsstoornis

Patiënten met PLMD kunnen baat hebben bij het aanpassen van hun leefstijl en zelfzorgstrategieën:

• Regelmatige lichaamsbeweging om de algemene gezondheid te bevorderen
• Een consistent slaapschema om de slaapkwaliteit te verbeteren
• Vermijden van alcohol en andere stoffen die de slaap kunnen verstoren
• Beheren van stress door middel van ontspanningstechnieken zoals meditatie en ademhalingsoefeningen

Preventie

Het voorkomen van PLMD is mogelijk door risicofactoren te minimaliseren en een gezonde leefstijl te hanteren.

Slaaphygiëne
Het naleven van een regelmatig slaapritme en het vermijden van stimulerende middelen zoals cafeïne en nicotine kan bijdragen aan de preventie van PLMD.

Vermijden van risicomiddelen
Medicijnen die het risico op PLMD verhogen, zoals sommige antidepressiva, dienen zorgvuldig te worden overwogen en alleen op voorschrift te worden gebruikt.

Behandeling van comorbiditeiten
Het effectief behandelen van onderliggende aandoeningen zoals slaapapneu of diabetes kan bijdragen aan het voorkomen van PLMD of het verminderen van de ernst ervan.