Schok voor het slapengaan: onschuldig of gevaarlijk?

Je hebt het vast zelf wel eens gehad: een schok voordat je gaat slapen. Je hele lichaam spant zich aan en een raar, onprettig gevoel knalt door je lichaam heen. Je merkt het, maar niet genoeg om je slaap te verstoren. Een dergelijke schok is niks om je zorgen om te maken. Pas als je een dergelijke schok meerdere keren per slaapbeurt ervaart of meerdere dagen achter elkaar is er reden tot zorgen. Een periodieke ledemaatbewegingsstoornis of het zogenoemde restless legs syndrome zou dan de oorzaak kunnen zijn. Maar hoe ontstaat zo’n schok eigenlijk en wat is het nut ervan?

Ontstaan hypnagoge schok

Een schok tijdens het slapen heet de 'hypnagoge schok'. Deze schok doet zich voor in de hypnagoge toestand en laat je doen voelen alsof je valt. Een reflex van het lichaam bij vallen is om alle spieren aan te spannen en het lichaam alerter te maken. Maar hoe wordt zo’n hypnagoge toestand eigenlijk veroorzaakt? Dat zit zo:

• Wanneer je gaat slapen, kom je al vrij gauw in de eerste fase van de remslaap terecht. REM staat voor Rapid Eye Movement en kent vier fases. De eerste fase is een lichte slaap waarbij een blaffende hond je nog wakker kan maken. De vierde fase is een diepe slaap waarin je begint te dromen.
• Eenmaal in de vierde fase terecht te zijn gekomen, schakelt je lichaam zich over van een bewuste naar een onbewuste toestand.
• Het reticulair activatiesysteem (RAS) begint je hersenen voor te bereiden op je nachtrust. Onder andere de aanmaak van serotonine neemt af. Serotonine helpt spieren in armen en benen onder controle te houden.
• De ventrolaterale preoptische nucleus (VLPO) neemt het ‘stokje’ uiteindelijk over van het RAS als het lichaam is slaapmodus is. Zowel de VLPO als het RAS zijn delen van het brein en bevinden zich recht achter je ogen, naast elkaar.
• Het moment waarop de VLPO het overneemt van het RAS gaat er soms iets fout. Het overgeven van het ‘stokje’ duurt soms net wat langer dan zou moeten. De VLPO is nog bezig met overname, terwijl het RAS al doorheeft dat er iets niet klopt. Hij denkt dat je lichaam wakker is geworden, terwijl de VLPO nog steeds denkt dat je slaapt. Een soort onderlinge strijd als het ware. Het RAS probeert je namelijk in beweging te laten komen, je bent tenslotte wakker.
• Ongecontroleerde bewegingen, met name door het lage serotoninegehalte, zijn het gevolg. Vaak is dit een kleine schok in benen of armen. Soms is het een zwaardere schok, waardoor je arm of been gemakkelijk een flinke zwaai kan maken.

Een andere theorie gaat uit van onze voorouders die op grote hoogtes sliepen. Zij zouden namelijk in bomen slapen en het risico lopen uit de boom te vallen. Als reactie zou het lichaam een schok geven waardoor zij wakker werden. Een val werd daarmee voorkomen. Deze verklaring is echter een theorie. Er is nooit bewijs van gevonden.

Als een hypnagoge schok zich voordoet, is dit vaak twee keer achter elkaar. Slechts één daarvan wordt er meestal opgemerkt. Zestig tot zeventig procent van de mensen heeft wekelijks een dergelijke schok.

Oorzaken hypnagoge schok

Zoals hierboven beschreven, is een ‘fout’ in de hersenen de boosdoener. Ondanks dat onderzoek naar dit fenomeen moeilijk is, zijn onderzoekers er toch in geslaagd om nog een aantal invloeden vast te leggen. Deze factoren vergroten de kans op een hypnagoge schok:

• Stress. Bij stress wordt de nachtrust vaak verstoord, waardoor je vaker opnieuw in fase vier van de remslaap terecht komt. Dit verhoogt dan weer de kans op een hypnagoge schok.
• Angst. Als je een angstig gevoel ervaart, kom je vaak moeilijk in slaap of word je vaak wakker door bijvoorbeeld hevig transpireren, hartkloppingen of nachtmerries. Dit verhoogt de kans op ‘kortsluiting’ in de hersenen, waardoor een hypnagoge schok vaker voorkomt.

Periodieke ledemaatbewegingsstoornis

Pas als je vaker dan één of twee keer per nacht een schok vergelijkbaar met een hypnagoge schok ervaart, heb je misschien een stoornis. Deze stoornis wordt in de medische wereld aangeduid als periodieke ledemaatbewegingsstoornis (in het Engels Periodic Limb Movement Disorder PLMD). In dat geval maak je net zoals bij een hypnagoge schok ongecontroleerde bewegingen tijdens je slaap. Het verschil tussen PLMD t.o.v. een hypnagoge schok:

• De ongecontroleerde bewegingen doen zich niet alleen in de armen en benen voor, maar ook in andere ledematen;
• De bewegingen zijn heftiger en duren langer;
• De bewegingen doen zich om de twintig à dertig seconden voor gedurende tien à vijftien minuten;
• De bewegingen doen zich voor op elk moment van je slaap en niet alleen in de vierde fase van de REM-slaap;
• Het verstoort je slaap zodanig dat je de volgende dag uitgeput bent.

PLMD is een weinig voorkomende stoornis. Slechts iets meer dan vier procent van alle Nederlanders heeft last van PLMD. De stoornis gaat in bijna alle gevallen gepaard met het rusteloze benensyndroom (in het Engels restless legs syndrome RLS).

Rusteloze benensyndroom

De doorgaans meer gebruikte term RLS is een aandoening die de kuiten een irriterend, jeukend en brandend gevoel geeft. In sommige gevallen ook in voeten en armen. Doordat het irritante en jeukende gevoel een onweerstaanbare drang tot bewegen als gevolg heeft, wordt de slaap ernstig verhinderd. RLS komt voor zodra de spieren in de benen, armen of voeten niet worden gebruikt. Dit kan zijn bij langdurig stilzitten, maar vooral voor en tijdens het slapen. Ongeveer vier procent van de wereldbevolking heeft RLS en het komt vooral voor bij ouderen (65+).

In tegenstelling tot de hypnagoge schok is de oorzaak van RLS anno 2017 nog niet vastgesteld. Onderzoekers vermoeden dat het te maken heeft met een storing in zenuwcellen die dopamine aanmaken. Dopamine is belangrijk voor het lichaam om signalen tussen, van en naar hersencellen door te geven. Wel is vastgesteld dat de Ziekte van Parkinson, ADHD en zwangerschap de kans op RLS verhogen. Vijftien procent van zwangere vrouwen krijgt tegen de laatste weken last van RLS.

Behandeling van RLS is lastig, omdat de oorzaak moeilijk vast te stellen is. Zwangerschap en ADHD natuurlijk niet, maar de Ziekte van Parkinson wel. Deze ziekte wordt doorgaans pas zes jaar na ontstaan in het lichaam vastgesteld.

Behandeling van de symptomen is wel mogelijk door voldoende vitamine B12 binnen te krijgen en gezond te eten. Daaronder valt geen alcohol, snoep, chocolade of cafeïnehoudende producten. Ook voldoende lichaamsbeweging als sporten kan helpen.

Lees verder

• Slaapwandelen: volwassenen en kinderen
• Slaapproblemen door nachtmerries
• Help: agressie tijdens dromen en nachtmerries
• Alles over dagdromen
• Alles over nachtmerries