Coeliakie: Maag- en darmproblemen door eten van gluten

Coeliakie is een chronische aandoening waarbij ontsteking van het slijmvlies in het bovenste gedeelte van de dunne darm, het duodenum, optreedt als reactie op de consumptie van gluten. Gluten is een eiwit dat voorkomt in granen zoals tarwe, haver, gerst en rogge. Deze ontsteking leidt tot een afname van de darmvlokken (villi), wat resulteert in een verminderde opname van voedingsstoffen en kan een breed scala aan symptomen veroorzaken. Het vermijden van gluten in de voeding kan de symptomen aanzienlijk verbeteren, en een strikt glutenvrij dieet is cruciaal voor het beheer van de aandoening. Patiënten die zich aan dit dieet houden, hebben vaak een uitstekende prognose.

• Synoniem coeliakie
• Epidemiologie
• Oorzaken: Problemen door glutenconsumptie
• Ziekten geassocieerd met coeliakie
• Symptomen: Vaak maag- en darmproblemen
• Diagnostisch onderzoek
• Differentiële diagnose
• Behandeling: Glutenvrij eten
• Voeding
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Synoniem coeliakie

Een ander veelgebruikte term voor coeliakie is "glutengevoelige enteropathie".

Epidemiologie

In Europa lijden ongeveer drie miljoen mensen aan coeliakie. Veel van deze gevallen blijven echter asymptomatisch en worden pas ontdekt bij routinematig onderzoek. De aandoening komt vooral voor in Europese landen met een gematigd klimaat. Ierland en Finland hebben de hoogste prevalentie, en coeliakie komt ook veel voor onder Europeanen die naar Noord-Amerika en Australië zijn geëmigreerd. In deze populaties treft coeliakie ongeveer 1 op de 100 mensen. Er is een toenemende incidentie in bepaalde Afrikaanse (zoals de Sahrawi-bevolking), Aziatische (zoals in India) en Midden-Oosterse bevolkingsgroepen. Coeliakie kan op elke leeftijd beginnen, vanaf de geboorte tot de volwassenheid. De ziekte wordt vaak gediagnosticeerd in het vijfde decennium van het leven en komt vaker voor bij vrouwen. Coeliakie heeft een hogere frequentie onder mensen met een blanke huidskleur en Europese afkomst.

Oorzaken: Problemen door glutenconsumptie

Gluten is een eiwit dat voorkomt in granen zoals tarwe, haver, gerst en rogge. Het is te vinden in een breed scala aan voedingsmiddelen, maar ook in niet-voedingsproducten zoals medicijnen, vitaminen, supplementen, lippenbalsem en zelfs de lijm op postzegels en enveloppen. Coeliakie is een auto-immuunziekte waarbij het immuunsysteem een abnormale reactie vertoont op gluten, met name op het gliadine-eiwit. Deze reactie veroorzaakt schade aan de darmvilli in het duodenum, wat leidt tot een verminderde opname van voedingsstoffen zoals ijzer, vitaminen en andere essentiële stoffen. Deze voedingsdeficiënties veroorzaken verschillende symptomen en gezondheidsproblemen. De exacte oorzaak van coeliakie is onbekend, maar erfelijkheid en omgevingsfactoren spelen mogelijk een rol.

Erfelijkheid

Binnen bepaalde families komt coeliakie vaker voor, maar de manier waarop de aandoening wordt overgedragen is nog niet volledig begrepen. Ongeveer 10-15% van de eerstegraads familieleden van een patiënt met coeliakie kan de aandoening hebben, vaak zonder symptomen. Bij identieke tweelingen is de kans ongeveer 70% dat beide tweelingen coeliakie hebben. De genen HLA-DQ2 (Doai * 0501, DQBI * 0201) en HLA-DQ8 (DQAI * 0301, DQBI * 0302) zijn sterk geassocieerd met coeliakie. Meer dan 90% van de patiënten met coeliakie heeft het HLA-DQ2-gen, terwijl dit slechts 20-30% in de algemene bevolking betreft. Andere genen, zoals die op chromosoomregio's 19p13.1, 11q, 5q31-33 en 6q21-22, evenals de gencluster CD28 / CTLA4 / ILO5, zijn eveneens betrokken bij de aandoening.

Omgevingsfactoren

Er is discussie over de rol van borstvoeding en de leeftijd waarop gluten in de voeding worden geïntroduceerd als risicofactoren voor coeliakie. Wat wel zeker is, is dat een rotavirusinfectie (met symptomen zoals braken en diarree in de kindertijd) het risico op het ontwikkelen van coeliakie kan verhogen.

Ziekten geassocieerd met coeliakie

Patiënten met coeliakie hebben een verhoogd risico op verschillende aandoeningen, waaronder atopie (erfelijke overgevoeligheid), auto-immuunziekten zoals schildklieraandoeningen, diabetes mellitus type 1 (suikerziekte), reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen), systemische lupus erythematosus en het syndroom van Sjögren (aandoening die symptomen aan ogen, mond en keel veroorzaakt). Andere geassocieerde ziekten zijn onder andere ontstoken darmziekte, darmkanker, lactose-intolerantie (symptomen bij het consumeren van melk en zuivelproducten), primaire biliaire cirrose (galwegaandoening met leververharding), chronische leverziekte, interstitiële longziekte (littekens en ontsteking in de longen), de ziekte van Addison (onvoldoende productie van hormonen door bijnieren), het syndroom van Down en epilepsie. IgA-deficiëntie komt ook vaker voor bij patiënten met coeliakie. Chronische complicaties kunnen onder andere osteoporose (verlies van botmassa met risico op botbreuken) omvatten, zelfs bij patiënten die een strikt glutenvrij dieet volgen. Vaak zijn de fysieke symptomen niet-specifiek en gepaard met bloedarmoede en ondervoeding.

Symptomen: Vaak maag- en darmproblemen

De symptomen van coeliakie zijn zeer variabel en kunnen de spijsvertering beïnvloeden, maar ook andere lichaamsdelen en psychische gezondheid kunnen aangetast worden.

Vaak voorkomende symptomen

Veel patiënten met coeliakie zijn asymptomatisch en de aandoening wordt vaak alleen ontdekt bij een routinematig bloedonderzoek. De symptomen kunnen uiteenlopend en vaak niet-specifiek zijn, zoals vermoeidheid en malaise (een algemeen gevoel van ziekte) in combinatie met bloedarmoede (anemie). Maag- en darmproblemen komen vaak voor, zoals:

• onverteerde voedselresten in de ontlasting
• diarree of vetdiarree
• constipatie
• winderigheid
• verminderde eetlust
• buikpijn
• chronische buikpijn
• misselijkheid
• overgeven
• oprispingen (boeren)
• opgeblazen gevoel
• groene ontlasting
• stinkende ontlasting
• gewichtsverlies (of soms een gewichtstoename)

Zeldzame symptomen

Bij coeliakie kunnen zeldzame complicaties optreden, zoals neuszweren en tetanie (spierkrampen als gevolg van elektrolytenstoornissen). Andere zeldzame symptomen zijn osteomalacie (verweking van de botten, wat kan leiden tot botbreuken) en ernstige ondervoeding, die kan resulteren in perifeer oedeem (vochtophoping in de extremiteiten). Neurologische symptomen kunnen onder andere paresthesie (tintelingen), ataxie (coördinatie- en evenwichtsproblemen door verkalking in de hersenen), spierzwakte, of polyneuropathie (verminderd pijngevoel, verlamming, prikkelingen en tintelingen in handen en voeten) zijn. De prognose voor deze zeldzame symptomen kan variëren.

Chronische symptomen
Bij een chronische vorm van coeliakie kunnen symptomen zoals mondzweren en stomatitis (ontsteking van het slijmvlies in en rond de mond) frequent voorkomen. Andere mogelijke symptomen zijn onvruchtbaarheid en neuropsychiatrische klachten zoals angst en depressie. Bovendien kunnen de darmen door een verminderde opname van essentiële voedingsstoffen verschillende problemen veroorzaken, waaronder:

• Afwezigheid van menstruatie
• Jeukende huid met huiduitslag (zoals dermatitis herpetiformis)
• Onverklaarbaar kort gestalte
• Epileptische aanvallen
• Gemakkelijk blauwe plekken ontwikkelen
• Gewrichtspijn
• Groeivertraging bij kinderen
• Haaruitval
• Neusbloedingen
• Spierkrampen
• Tintelingen of gevoelloosheid in handen of voeten
• Vermoeidheid

Symptomen bij kinderen

Bij kinderen komen vaak symptomen zoals prikkelbaarheid of kieskeurig gedrag voor. Daarnaast kunnen ook de volgende symptomen optreden:

• Defecten in het tandglazuur en veranderingen in de tandkleur
• Diarree, constipatie, vette of stinkende ontlasting, misselijkheid of braken
• Slechte gewichtstoename
• Vertraagde groei en een kleiner dan gemiddeld gestalte
• Vertraagde puberteit

Diagnostisch onderzoek

De diagnose coeliakie kan uitdagend zijn door de variabiliteit van de symptomen. Diverse onderzoeken kunnen helpen bij het stellen van de diagnose.

Biopsie

Een biopsie van de dunne darm wordt beschouwd als de gouden standaard voor de diagnose. Hierbij worden meerdere biopten (weefselmonsters) genomen uit het tweede deel van het duodenum. De biopsie kan een afvlakking van de darmvilli onthullen, hoewel endoscopische afwijkingen niet altijd zichtbaar zijn.

Bloedonderzoek

Bij aanhoudende diarree, foliumzuurdeficiëntie of ijzertekort, een familiegeschiedenis van coeliakie, of een auto-immuunziekte, kan een uitgebreid bloedonderzoek worden uitgevoerd. Milde of matige anemie komt bij ongeveer de helft van de patiënten voor. Folaatdeficiëntie, vaak geassocieerd met macrocytose (grote rode bloedcellen), is gebruikelijk, terwijl een vitamine B12-tekort zeldzaam is. IJzertekort door slechte absorptie is frequenter. Soms is het cholesterolgehalte verlaagd. In ernstige gevallen kunnen osteomalacie (laag calcium en hoog fosfaat) en hypoalbuminemie (verlaagd albumine in het bloed) worden vastgesteld.

Ontlastingsonderzoek

Bij een ontlastingsonderzoek kan de arts vetmalabsorptie opmerken, soms door witte stipjes in de ontlasting.

HLA-typing

HLA-DQ2 is aanwezig bij 90-95% van de patiënten met coeliakie, terwijl HLA-DQ8 bij ongeveer 8% van de patiënten voorkomt. De afwezigheid van beide allelen heeft een hoge negatieve voorspellende waarde voor coeliakie. HLA-typering kan nuttig zijn om de ziekte uit te sluiten, vooral bij patiënten die reeds glutenvrij eten.

Radiologie

Een röntgenonderzoek van de dunne darm kan afwijkingen aantonen. Radiologische onderzoeken zijn ook nuttig voor het opsporen van complicaties zoals een lymfoom.

Botdensitometrie

Een DXA-scan, ook bekend als botdensitometrie of botdichtheidsmeting, is essentieel voor alle patiënten vanwege het risico op osteoporose.

Draadloze endoscopie

Een endoscopie kan nodig zijn om darmafwijkingen op te sporen, vooral als er vermoed wordt dat de patiënt lijdt aan een complicatie.

Eliminatiedieet

Om te bevestigen of gluten de oorzaak zijn van de maag- en darmproblemen, kan de arts een eliminatiedieet voorstellen. Dit houdt in dat verdachte voedingsmiddelen worden weggelaten en vervolgens weer geïntroduceerd.

Absorptietest

Absorptietests kunnen abnormale resultaten opleveren, maar deze worden zelden uitgevoerd omdat ze niet cruciaal zijn voor de diagnose.

Differentiële diagnose

Een grondig onderzoek is nodig om andere aandoeningen uit te sluiten die symptomen vertonen die lijken op coeliakie:

• Bacteriële gastro-enteritis (buikgriep veroorzaakt door bacteriën)
• Bacteriële overgroei in de dunne darm met darmgerelateerde symptomen
• Bloedarmoede door ijzertekort (ferriprieve anemie)
• Collagene colitis (dikkedarmontsteking met diarree en krampen) en lymfatische colitis
• Cytomegalovirus
• Cytomegalovirus colitis
• De ziekte van Crohn (aandoening gekenmerkt door buikpijn, diarree en gewichtsverlies)
• Eiwitverlies enteropathie
• Enteropathie-type T-cellymfoom
• Eosinofiele gastro-enteritis
• Giardiasis (infectie van de dunne darm met diarree en buikkrampen)
• Prikkelbaredarmsyndroom (symptomen van diarree en obstipatie)
• Hypoalbuminemie
• Hypocalciëmie (verlaagd calciumgehalte in het bloed)
• Hypokaliëmie (tekort aan kalium in het bloed)
• Hypomagnesiëmie (tekort aan magnesium in het bloed)
• Hypothyreoïdie (een traag werkende schildklier)
• Immunoglobuline A-tekort
• Jejunoileitis
• Malabsorptie (problemen met de opname van voedingsstoffen)
• Non-Hodgkin lymfoom (kanker in lymfocyten van het immuunsysteem met vergrote lymfeklieren en algemene symptomen)
• Virale gastro-enteritis (buikgriep veroorzaakt door een virus)

Behandeling: Glutenvrij eten

Coeliakie is momenteel niet te genezen, maar de symptomen kunnen wel worden beheerd. De behandeling begint vaak met het aanvullen van ontbrekende mineralen en vitaminen, zoals ijzer, foliumzuur, calcium en vitamine D. Deze aanvulling is noodzakelijk om de tekorten aan te vullen. De belangrijkste behandelingsmethode is echter een levenslang glutenvrij dieet. Het elimineren van gluten uit de voeding, inclusief haver, tarwe, gerst en rogge, leidt meestal tot een klinische verbetering binnen enkele dagen tot weken. De morfologische verbetering kan echter maanden tot jaren duren, vooral bij volwassenen. Na de diagnose en het starten van de behandeling worden vaak vervolgonderzoeken zoals bloedonderzoek en soms opnieuw een biopsie uitgevoerd om de effectiviteit van de behandeling te controleren. Indien de symptomen niet verbeteren ondanks strikt naleven van een glutenvrij dieet, kan de arts besluiten om opnieuw een biopsie te nemen. Bij twijfelachtige diagnose mag de patiënt tijdelijk gluten herintroduceren. Indien de symptomen terugkeren, bevestigt dit vaak de diagnose coeliakie.

Voeding

Kruisbesmetting

Er bestaat altijd een risico op kruisbesmetting bij voedingsproducten. Dit betekent dat producten die van nature glutenvrij zijn, soms verontreinigd kunnen raken als ze op dezelfde productielijn worden geproduceerd of samen verpakt worden met glutenbevattende voedingsmiddelen.

Uitdagingen bij eten buiten

Het eten in restaurants, op het werk, op school of tijdens sociale bijeenkomsten kan een uitdaging vormen. Het is verstandig om vooraf contact op te nemen met de eetgelegenheid om te informeren naar glutenvrije opties. Door de wijdverspreide aanwezigheid van tarwe en gerst in voedsel en medicijnen is het van cruciaal belang om etiketten zorgvuldig te lezen voordat je voedsel of medicatie aanschaft. Hoewel het volgen van een glutenvrij dieet uitdagend kan zijn, is het mogelijk om een gezonde en evenwichtige voeding te handhaven.

Advies van ondersteunende organisaties

Patiënt ondersteunende organisaties bieden waardevolle informatie en advies over voeding, recepten en glutenvrije producten. Het wordt aangeraden om advies te vragen aan een diëtist die gespecialiseerd is in coeliakie en glutenvrije voeding. Deze zorgverlener kan ook ondersteuning bieden bij bijkomende aandoeningen die voortkomen uit coeliakie, zoals diabetes, lactose-intolerantie, tekorten aan vitamines of mineralen (zoals vitamine A) en problemen met gewichtstoename of -verlies.

Voedingsmiddelen die geschikt zijn

De meeste patiënten met coeliakie kunnen haver verdragen, op voorwaarde dat deze niet verontreinigd is met gluten tijdens de productie (kies voor glutenvrije haver). Granen zonder gerstemout of tarwe zijn eveneens toegestaan. Rijst, aardappelen, zuivel, fruit en groenten zijn van nature glutenvrij en veilig om te consumeren. Vlees, gevogelte en vis zijn ook geschikt, mits ze niet gepaneerd zijn en zonder glutenvrije sauzen worden bereid.

Voedingsmiddelen om te vermijden

Patiënten met coeliakie dienen de volgende voedingsmiddelen te vermijden:

• Bier
• Brood, bagels, croissants, broodjes
• Cakes, donuts en taarten
• Crackers en vele kant-en-klare snacks, zoals chips
• Croutons
• Gepaneerde voedingsmiddelen
• De meeste granen
• Hosties
• Jus
• Marinades, sauzen, soja en teriyakisauzen
• Pannenkoeken en wafels
• Pasta
• Pizza
• Saladedressings (sommige)
• Snoepjes (sommige)
• Soepen (de meeste)
• Vleeswaren, hotdogs, salami of worst
• Vullingen

Prognose

De prognose voor patiënten met een correcte diagnose en behandeling is doorgaans uitstekend. Ondanks het advies om strikt glutenvrij te eten, houden veel patiënten zich niet altijd aan het dieet, maar behouden zij toch een goede gezondheid. Voor patiënten die niet reageren op het dieet en behandeling met corticosteroïden, zijn de vooruitzichten minder gunstig. Sommige patiënten vertonen geen verbetering ondanks het strikt naleven van het dieet.

Complicaties

Botafwijkingen

De lange-termijn effecten van een glutenvrij dieet zijn nog niet volledig duidelijk, maar osteoporose en andere botziekten kunnen ook optreden bij patiënten die strikt glutenvrij eten. Onvoldoende naleving van het dieet kan leiden tot slechtere resultaten.

Kanker

Hoewel coeliakie niet direct een verhoogd risico op kanker veroorzaakt, wordt het wel geassocieerd met een verhoogd risico op T-cel lymfoom, colitis jejunitis (ontsteking van de dikke en dunne darm) en/of een carcinoom (kanker op huid, slijmvliezen en organen). De incidentie van T-cel lymfoom en dunne darm adenocarcinoom is verhoogd bij mensen met coeliakie. Ulceratieve jejunitis kan zich presenteren met koorts, buikpijn, een darmperforatie (perforatie van de darm) en bloedingen. De diagnose wordt vaak bevestigd met een bariumtest, hoewel soms een laparotomie (chirurgisch openen van de buik) met biopsie nodig is. Behandeling kan corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers) en immunosuppressieve geneesmiddelen omvatten. Ook slokdarmkanker (symptomen zijn slikproblemen en eetproblemen) en andere vormen van kanker buiten het maagdarmkanaal komen vaker voor bij coeliakie. Het risico op kanker lijkt niet direct afhankelijk van de duur van de ziekte, maar een strikt glutenvrij dieet kan het risico verlagen.

Preventie

Omdat de precieze oorzaak van coeliakie onbekend is, zijn er geen specifieke preventieve maatregelen beschikbaar. Het bewustzijn van risicofactoren kan echter bijdragen aan een vroege diagnose en behandeling, wat de kans op een gezond en langdurig leven vergroot.

Lees verder

• Chronische buikpijn: Oorzaken van aanhoudende pijn in buik
• Glutenataxie: Schade aan hersenen door eten van gluten