Coeliakie: Maag- en darmproblemen door eten van gluten

Coeliakie: Maag- en darmproblemen door eten van gluten Coeliakie is een aandoening waarbij een ontsteking van het slijmvlies van het bovenste gedeelte van de dunne darm (duodenum) ontstaat. Dit is het gevolg van het eten van voedingsmiddelen waarin gluten verwerkt zijn. Diverse maagdarmklachten evenals algemene symptomen en psychische tekenen zijn mogelijk. De diagnose van deze sterk variabele aandoening valt met diverse onderzoeken op te sporen. De aandoening verbetert wanneer de patiënt gluten uit de voeding vermijdt maar de patiënt hervalt wanneer hij gluten opnieuw introduceert in de voeding. Een strikt glutenvrij dieet voorkomt de symptomen van de ziekte. De prognose voor patiënten die zich houden aan deze voedingsrichtlijnen, is in de meeste gevallen uitstekend.

Synoniem coeliakie

Een synoniem van coeliakie is “glutengevoelige enteropathie”.

Epidemiologie chronische aandoening

In Europa zijn ongeveer drie miljoen mensen getroffen door coeliakie, hoewel de meeste patiënten een klinisch stille ziekte hebben waarbij geen symptomen verschijnen. Coeliakie is gangbaar in Europese landen met een gematigd klimaat. De hoogste prevalentie van coeliakie is te vinden in Ierland en Finland en op plaatsen waar Europeanen emigreerden, met name Noord-Amerika en Australië. In deze populaties treft coeliakie ongeveer 1 op de 100 personen. De incidentie van coeliakie neemt toe in bepaalde bevolkingsgroepen in Afrika (Saharawui-bevolking), Azië (India), en het Midden-Oosten. Coeliakie verschijnt op elke mogelijke leeftijd. De ziekte verschijnt namelijk reeds vanaf de geboorte of In de kinderjaren na het eten van glutenbevattende voedingsmiddelen. De piekperiode voor de diagnose bij volwassenen is in het vijfde decennium, met een vrouwelijk overwicht. Coeliakie heeft voorts een voorliefde voor patiënten met een blanke huidskleur en voor mensen van Europese afkomst.

Oorzaken: Problemen door eten van gluten

Gluten is een eiwit dat te vinden is in volgende granen: tarwe, haver, gerst en rogge. Dit bevindt zich in vele voedingsmiddelen, maar ook in andere producten, zoals medicijnen, vitaminen en supplementen, lippenbalsem en zelfs de lijm op postzegels en enveloppen. Coeliakie is een immuunziekte waarbij mensen geen gluten kunnen verdragen, omdat deze de bekleding van de dunne darm (villi: darmvlokken) beschadigen. Het immuunsysteem reageert bij coeliakie op het gliadine-eiwit van gluten, wat een toxisch effect uitoefent op de slijmvliezen van het bovenste gedeelte van de dunne darm (duodenum) waardoor een atrofie van de darmvilli tot stand komt. Door deze schade zijn de villi niet in staat om ijzer, vitaminen en andere voedingsstoffen goed te absorberen (op te nemen in het lichaam). Hierdoor ontstaan een aantal symptomen en gezondheidsproblemen. De precieze oorzaak van de ziekte is onbekend, maar erfelijkheid en omgevingsfactoren gaan hiermee mogelijk gepaard.

Erfelijkheid

Binnen bepaalde families is een verhoogde incidentie van coeliakie aanwezig, maar de exacte wijze van overerving is onbekend. 10-15% van de eerstegraadsfamilieleden heeft de aandoening, hoewel deze mogelijk asymptomatisch verloopt. De aanwezigheid van de ziekte bij identieke tweelingen is ongeveer 70%. De genen HLA-DQ2 (Doai * 0501, DQBI * 0201) en HLA-DQ8 (DQAI * 0301, DQBI * 0302) zijn geassocieerd met coeliakie. Meer dan 90% van de patiënten heeft het HLA-DQ2-gen, terwijl dit bij de gewone bevolking slechts 20-30% bedraagt. Veel onaangetaste mensen hebben ook deze genen, dus mogelijk spelen andere factoren ook een rol. Niet-HLA-genen dragen eveneens bij aan coeliakie, b.v. chromosoom regio 19p13.1, 11q, 5q31-33 en 6q21-22. Voorts is de gencluster CD28 / CTLA4 / ILO5 ook betrokken bij coeliakie.

Omgevingsfactoren

Wetenschappers zijn het er niet over eens of borstvoeding en de leeftijd waarop gluten in de voeding geïntroduceerd worden, uitlokkende factoren voor coeliakie zijn. Wel verhoogt een rotavirusinfectie (braken en diarree in de kindertijd) het risico.

Ziekten gepaard met coeliakie

Bij coeliakie is een verhoogde incidentie gerapporteerd van atopie (overgevoeligheid door erfelijke voorbeschiktheid) en auto-immuunziekten, waaronder een schildklieraandoening, diabetes mellitus (suikerziekte) type 1, reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen), systemische lupus erythematosus en het syndroom van Sjögren (aandoening met symptomen aan ogen, mond en keel). Andere geassocieerde ziekten omvatten een ontstoken darmziekte, darmkanker, lactose-intolerantie (symptomen bij het consumeren van melk en zuivelproducten), primaire biliaire cirrose (galwegaandoening met verschrompeling van de lever door littekenvorming), een chronische leverziekte, een interstitiële longziekte (littekens en ontsteking in de longen), de ziekte van Addison (onvoldoende productie van hormonen door bijnieren), het syndroom van Down en epilepsie. IgA-deficiëntie komt eveneens vaker voor dan in de algemene bevolking. Chronische problemen als gevolg van coeliakie zijn onder andere osteoporose (verlies van botmassa met risico op botbreuken), wat zelfs optreedt bij patiënten die langdurig glutenvrij eten. Fysieke tekenen zijn meestal niet-specifiek en gaan gepaard met bloedarmoede en ondervoeding.

Symptomen: Vaak maag- en darmproblemen

Coeliakie treft elke patiënt weer anders. De symptomen zijn sterk variabel en zijn geconcentreerd op de spijsvertering, maar ook symptomen aan andere lichaamsdelen en psychische klachten als gevolg van de ziekte zijn mogelijk.

Vaak voorkomende symptomen

Veel patiënten zijn asymptomatisch waarbij de aandoening pas aan het licht komt bij een standaard bloedonderzoek. De symptomen zijn zeer variabel en vaak niet-specifiek, bijvoorbeeld vermoeidheid en malaise (een algemeen ziek gevoel) wat gepaard gaat met bloedarmoede (anemie). Maag- en darmgerelateerde symptomen zijn bij de meeste patiënten aanwezig. Dit uit zich in bijvoorbeeld:

Zeldzame symptomen

Zeldzame complicaties zijn neuszweren, tetanie (spierkrampen door elektrolytenstoornissen), osteomalacie (verweking van de botten met breuken als gevolg), of ernstige ondervoeding met perifeer oedeem (vochtophoping in de buitenste lichaamsdelen). Neurologische symptomen zoals paresthesie (gevoel van tintelingen), ataxie (coördinatie- en evenwichtsproblemen als gevolg van verkalking in de hersenen), spierzwakte of polyneuropathie (verminderd pijngevoel, verlamming, prikkelingen en tintelingen in handen en voeten) komen voor. De prognose voor deze symptomen is variabel.

Blauwe plekken komen soms voor / Bron: Dezidor, Wikimedia Commons (CC BY-3.0)Blauwe plekken komen soms voor / Bron: Dezidor, Wikimedia Commons (CC BY-3.0)
Chronische symptomen
mondzweren en stomatitis (ontsteking van slijmvlies in en rond mond) komen frequent voor bij een chronische vorm van de ziekte. Onvruchtbaarheid en neuropsychiatrische symptomen als gevolg van angst en depressie zijn andere mogelijke symptomen. Andere problemen die geleidelijk ontstaan omdat de darmen onvoldoende belangrijke voedingsstoffen absorberen omvatten:

Kinderen

Prikkelbaarheid of een kieskeurig gedrag zijn bijvoorbeeld veel voorkomende symptomen bij kinderen. Ook volgende symptomen zijn nog mogelijk:

Diagnostisch onderzoek

Omdat het klinisch beeld van coeliakie zeer variabel is, is de diagnose soms erg moeilijk te stellen. Meerdere onderzoeken zijn mogelijk bij de immuunaandoening.

Biopsie

Een biopsie van de dunne darm is de standaard voor de diagnose. De arts neemt diverse biopten (weefselmonsters) van het tweede deel van het duodenum. De biopsie onthult een afvlakking van de villi in de delen van de darm onder het duodenum. Daarnaast zijn vaak doch niet altijd endoscopische afwijkingen zichtbaar.

Bloedonderzoek

Aanhoudende diarree, foliumzuurdeficiëntie of ijzerdeficiëntie, een familiegeschiedenis van coeliakie en een auto-immuunziekte zijn aanwijzingen voor een uitgebreid bloedonderzoek. Milde of matige anemie is bij de helft van de patiënten aanwezig. Folaatdeficiëntie komt vaak voor, meestal veroorzaakt macrocytose (bloedarmoede met grote rode bloedcellen). Een vitamine B12-tekort is zeldzaam. IJzertekort als gevolg van slechte absorptie van ijzer en is dan weer gebruikelijk. Het cholesterolgehalte is bij een aantal patiënten verlaagd. In ernstige gevallen is osteomalacie (laag calcium en hoog fosfaat) en hypoalbuminemie (verlaagde albuminewaarden in het bloed) vast te stellen.

Ontlastingsonderzoek

Bij het ontlastingsonderzoek bemerkt de arts mogelijk vetmalabsorptie op. Dit bemerkt hij soms door witte stipjes in de ontlasting.

HLA-typering

HLA-DQ2 is aanwezig bij 90-95% van de patiënten met coeliakie en HLA-DQ8 is bij ongeveer 8% aanwezig. De afwezigheid van beide allelen heeft een hoog negatief voorspellende waarde voor coeliakie. Een HLA-typering is nuttig voor het uitsluiten van de ziekte, bijvoorbeeld bij patiënten die reeds glutenvrij eten.

Radiologie

Een röntgenonderzoek van de dunne darm geeft diverse afwijkingen aan. Radiologie is bovendien nuttig om een complicatie van coeliakie op te sporen, zoals een lymfoom.

Botdensitometrie

Een DXA-scan, beter bekend als een botdensitometrie of botdichtheidsmeting, is nodig bij alle patiënten vanwege het risico op osteoporose.

Draadloze endoscopie

Een endoscopie (inwendig kijkonderzoek van de binnenkant van het lichaam) is nodig om darmafwijkingen op te sporen indien de arts vermoedt dat de patiënt lijdt aan een complicatie.

Eliminatiedieet

Om zeker te zijn dat gluten de oorzaak zijn van de maag- en darmproblemen, stelt de arts mogelijk een een eliminatiedieet (voedsel schrappen en dan weer introduceren) voor.

Absorptietest

Absorptietesten geven veelal abnormale resultaten aan. Deze onderzoeken voert de arts zelden uit omdat deze niet cruciaal zijn voor het stellen van de diagnose.

Differentiële diagnose

Een nauwgezet onderzoek van de patiënt is nodig om diverse andere aandoeningen uit te sluiten waarvan het klinisch beeld lijkt op dit van coeliakie:

Behandeling: Glutenvrij eten

Coeliakie is ongeneesbaar, maar de symptomen zijn wel te elimineren. De patiënt krijgt vooreerst vervangende mineralen en vitaminen, zoals ijzer, foliumzuur, calcium, vitamine D. Dit is nodig om de lichaamsvoorraad te vervangen. De behandeling verloopt verder met een levenslang glutenvrij dieet. Het elimineren van haver, tarwe, gerst en rogge produceert veelal binnen dagen of weken een klinische verbetering. De morfologische verbetering neemt vaak maanden tot jaren in beslag, vooral bij volwassenen. Na de diagnose en behandeling volgen vaak nog een bloedonderzoek en soms opnieuw een biopsie om het effect van de behandeling in te schatten. Als de klinische voortgang niet optimaal verloopt ondanks het naleven van een glutenvrije voeding, dan neemt de arts opnieuw een biopsie. Als de diagnose dubbelzinnig is, dan mag de patiënt opnieuw gluten introduceren. Komen de symptomen dan terug, dan bevestigt dit toch de diagnose van coeliakie.

Voeding

Kruisbesmetting

Bij voedingsproducten is steeds een risico op kruisbesmetting aanwezig. Dit houdt in dat producten die van nature glutenvrij zijn, soms verontreinigd worden als ze gemaakt worden op dezelfde productielijn, of samen verpakt worden met voedingsmiddelen met gluten.

Uitdaging

Eten in restaurants, op het werk, op school, en tijdens sociale bijeenkomsten vormt mogelijk een uitdaging. Het is altijd nuttig om op voorhand te bellen en te informeren naar de mogelijkheden. Door het wijdverbreide gebruik van tarwe en gerst in voedingsmiddelen en medicijnen, is het belangrijk om etiketten te lezen alvorens voedsel of medicatie te kopen. Dit alles vormt een zekere uitdaging, maar het is zeker mogelijk om een gezonde en evenwichtige voeding te behalen met een glutenvrije voeding.

Advies

Patiënt ondersteunende organisaties zijn waardevol als informatiebronnen en advies over voeding, recepten en glutenvrije verwerkte voedingsmiddelen. Het is daarnaast aanbevolen om advies in te winnen bij een diëtist die gespecialiseerd is in coeliakie en een glutenvrije voeding. Deze zorgverlener adviseert tevens patiënten die bijkomende aandoeningen hebben als gevolg van coeliakie, zoals suikerziekte, lactose-intolerantie, vitamine- of mineralentekorten (zoals een tekort aan vitamine A) en gewichtsverlies of gewichtstoename.

Goed

De meeste patiënten met coeliakie tolereren haver, maar deze mag niet verontreinigd zijn met bloem tijdens de productie (tip: glutenvrije haver). Granen zonder gerstemout of tarwe zijn eveneens toegestaan. Rijst, aardappelen, zuivel, fruit en groenten zijn van nature glutenvrij en zijn allemaal veilig. Vlees, gevogelte en vis mag de patiënt tot slot eveneens nuttigen, al mogen deze niet gepaneerd zijn en ook moet de patiënt opletten met bijhorende sauzen.

Slecht

Volgende voedingsmiddelen zijn doorgaans slecht voor patiënten met coeliakie:
  • bier
  • brood, bagels, croissants, broodjes
  • cakes, donuts en taarten
  • crackers en vele snacks gekocht in de winkel, zoals chips
  • croutons
  • gepaneerde voedingsmiddelen
  • granen (de meeste)
  • hosties
  • jus
  • marinades, sauzen, soja en teriyakisauzen
  • pannenkoeken en wafels
  • pasta
  • pizza
  • saladedressings (sommige)
  • snoepjes (sommige)
  • soepen (de meeste)
  • vleeswaren, hotdogs, salami of worst
  • vullingen

Prognose

De prognose voor patiënten met een juist gediagnosticeerde en behandelde ziekte is uitstekend. Ondanks het advies om glutenvrij te eten, houden veel patiënten zich niet aan een streng dieet, maar behouden ze wel een goede gezondheid. De vooruitzichten voor patiënten met coeliakie die niet reageren op het dieet en de behandeling met corticosteroïden, zijn over het algemeen slecht. Een aantal patiënten verbetert niet ondanks een streng dieet.

Complicaties

Botafwijkingen

De lange-termijn effecten van een lage gluteninname zijn onzeker, maar osteoporose en andere botziekten zijn ook mogelijk bij patiënten die glutenvrij eten. Het slecht naleven van het glutenvrij eten geeft vaak slechte resultaten.

Kanker

Een oorzaak voor een verhoogd risico op kanker is vaak niet aanwezig, maar coeliakie is geassocieerd met een T-cel lymfoom, colitis jejunitis (ontsteking van de dikke en nuchtere darm) en/of een carcinoom (kanker op huid, in slijmvliezen en in organen). De incidentie van een T-cel lymfoom en een dunne darm adenocarcinoom is verhoogd bij coeliakie. Ulceratieve jejunitis presenteert zich met koorts, buikpijn, een darmperforatie (gat in darm) en bloedingen. De diagnose voor deze aandoeningen verloopt met een bariumtest, al is vaak een laparotomie (chirurgisch openen van de buikholte) met een biopsie vereist. Hiervoor zet de arts corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmende medicijnen) en immunosuppressieve geneesmiddelen (onderdrukken het immuunsysteem) in. Slokdarmkanker (slikproblemen en problemen met eten) evenals kankers buiten het maagdarmkanaal nemen ook toe bij coeliakie. De kanker is onafhankelijk van de duur van de ziekte, maar de incidentie vermindert wel met een glutenvrij dieet.

Preventie

Omdat de exacte oorzaak onbekend is, is er geen bekende manier om de totstandkoming van coeliakie te voorkomen. Wanneer iemand zich echter bewust is van de risicofactoren, verhoogt dit de kansen op een vroege diagnose en behandeling, zodat de patiënt een langdurig en gezond leven tegemoet gaat.

Lees verder

© 2017 - 2024 Miske, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Deze informatie is van informatieve aard en geen vervanging voor professioneel medisch advies. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Coeliakie: wat is het, symptomen en diagnostiekCoeliakie: wat is het, symptomen en diagnostiekIn Nederland zijn er zo'n 25.000 mensen met de diagnose coeliakie. De werkelijke prevalentie ligt waarschijnlijk veel ho…
Aandoening: CoeliakieAandoening: CoeliakieIemand die Coeliakie heeft, ook wel glutenintolerantie genoemd, kan niet tegen gluten. Gluten zitten in veel soorten pro…
Coeliakie, een onderschatte voedselziekteCoeliakie, een onderschatte voedselziekteCoeliakie is een chronische voedselziekte die niet altijd meteen wordt herkend. De klachten die je vaak kunt hebben als…
Glutenallergie: Symptomen, behandeling en glutenvrij dieetGlutenallergie: Symptomen, behandeling en glutenvrij dieetEen allergie voor gluten komt in de samenleving erg veel voor: 2 tot 3% van de mensen heeft namelijk glutenintolerantie.…

Trillende handen of handtremor: Oorzaken en behandelingTrillende handen of handtremor: Oorzaken en behandelingIedereen heeft ooit wel eens last gehad van trillende handen. Een vervelend gevoel waar je je waarschijnlijk toch enkele…
Schok voor het slapengaan: onschuldig of gevaarlijk?Schok voor het slapengaan: onschuldig of gevaarlijk?Je hebt het vast zelf wel eens gehad: een schok voordat je gaat slapen. Je hele lichaam spant zich aan en een raar, onpr…
Bronnen en referenties
  • Geraadpleegd op 5 januari 2017
  • Celiac disease - nutritional considerations, https://medlineplus.gov/ency/article/002443.htm
  • Celiac disease – resources, https://medlineplus.gov/ency/article/002194.htm
  • Celiac disease – sprue, https://medlineplus.gov/ency/article/000233.htm
  • Celiac Disease, https://medlineplus.gov/celiacdisease.html
  • Coëlho, Medisch Zakwoordenboek, digitale editie, versie 2010
  • Coeliac disease (gluten-sensitive enteropathy), boek: Clinical Medicine, Door: Parveen Kumar, Michael Clark, Uitgever: Elsevier, ISBN: 9780702029936, blz. 277-279
  • Definition & Facts for Celiac Disease, https://www.niddk.nih.gov/health-information/digestive-diseases/celiac-disease/definition-facts
  • Differential Diagnoses, http://emedicine.medscape.com/article/171805-differential-diagnoses#showall
  • Overview, http://emedicine.medscape.com/article/171805-overview#showall
  • Overview, http://www.nhs.uk/conditions/Coeliac-disease/Pages/Introduction.aspx
  • Afbeelding bron 1: Dezidor, Wikimedia Commons (CC BY-3.0)
Miske (4.039 artikelen)
Laatste update: 06-04-2020
Rubriek: Mens en Gezondheid
Subrubriek: Aandoeningen
Bronnen en referenties: 12
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.
Medische informatie…
Deze informatie is van informatieve aard en geen vervanging voor professioneel medisch advies. Raadpleeg bij medische problemen en/of vragen altijd een arts.