Serotoninesyndroom: Te veel serotonine in het lichaam

Het lichaam maakt de neurotransmitter (boodschapperstof) serotonine aan. Serotonine is nodig voor de communicatie van de hersencellen met andere cellen in het zenuwstelsel. Te weinig serotonine in het lichaam leidt tot een depressie, maar een te hoge hoeveelheid serotonine in het lichaam resulteert eveneens in een verstoring van de hersenfuncties. Hierdoor ontstaat namelijk een overmatige activiteit van de zenuwcellen, waardoor een potentieel dodelijke combinatie van symptomen ontstaat die bekend staat als serotoninesyndroom (serotonine-toxiciteit). Het klinisch beeld van deze aandoening is zeer variabel en bestaat uit bijvoorbeeld angst, bevingen en bewusteloosheid. Na uitgebreide onderzoeken om andere aandoeningen uit te sluiten, volgt een ziekenhuisopname. De arts stopt de medicatie die leidt tot de verhoogde serotoninespiegels en behandelt de aanwezige symptomen ondersteunend. De prognose is tot slot variabel.

• Epidemiologie
• Oorzaken
• Antidepressiva
• Andere medicijnen
• Andere stoffen
• Risicofactoren
• Symptomen
• Milde tekenen
• Ernstige tekenen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Epidemiologie

Serotoninesyndroom komt wereldwijd voor, maar de exacte prevalentie is moeilijk te bepalen vanwege de variabiliteit in diagnose en rapportage. De aandoening is vaak gerelateerd aan het gebruik van serotonine-verhogende medicijnen, vooral antidepressiva. Studies tonen aan dat serotoninesyndroom vaker voorkomt bij personen die nieuwe medicijnen starten of hun dosis van bestaande medicijnen verhogen.

Oorzaken

Het serotoninesyndroom komt tot uiting wanneer de patiënt medicijnen gebruikt die het serotoninegehalte in het lichaam verhogen. Dit gebeurt bij het verhogen van een medicatiedosis of het toevoegen van een nieuw medicijn. Ook andere stoffen en supplementen hebben invloed op de serotoninespiegels in het lichaam waardoor de patiënt soms te maken krijgt met de aandoening.

Antidepressiva

Het serotoninesyndroom verschijnt wanneer de patiënt antidepressiva gebruikt die het serumniveau van het lichaam aantasten. Wanneer een patiënt die twee of meer geneesmiddelen en/of supplementen samen gebruikt die het serotoninegehalte verhogen, leidt dit sneller tot het serotoninesyndroom. De aandoening verschijnt bovendien vaker bij patiënten die voor het eerst een geneesmiddel opstarten of de dosis van een reeds gebruikt medicijn te veel verhogen. De meest voorgeschreven klasse van antidepressiva die het serotonineniveau verhogen, zijn de selectieve serotonine heropnameremmers (SSRI's). Andere bekende antidepressiva die het risico op het serotoninesyndroom verhogen, zijn antidepressiva die invloed hebben op meerdere serotoninereceptoren, monoamineoxidaseremmers (MAO-remmers) en serotonine- en norepinefrineheropnameremmers (SNRI's).

Andere medicijnen

Andere medicijnen (zowel vrij verkrijgbaar als door de arts voorgeschreven) die de serotoninespiegels alleen of in combinatie met andere geneesmiddelen verhogen, zijn:

• bepaalde anti-emetica (medicijnen voor de behandeling van misselijkheid en braken)
• bepaalde antibiotica
• bepaalde opiaten (geneesmiddelen die pijn verlichten)
• Buspirone (BuSpar), een medicijn voor de behandeling van angststoornissen
• Desyrel (Trazodone), een medicijn voorgeschreven voor een depressie of slapeloosheid
• Dextromethorphan, een hoestonderdrukker die aanwezig is in veel vrij verkrijgbare en op doktersvoorschrift verkrijgbare hoestremmers of verkoudheidsmiddelen
• medicijnen voor de behandeling van migraine (aanvallen van een aura en/of eenzijdige hoofdpijn)
• medicijnen voor de behandeling van obesitas (overgewicht)

Andere stoffen

Sommige illegale drugs, zoals LSD en cocaïne (in combinatie met antidepressiva) en ook voedingssupplementen, waaronder St. Janskruid en ginseng (in combinatie met antidepressiva) zijn geassocieerd met de te hoge serotoninespiegels in het bloed.

Risicofactoren

De risicofactoren voor serotoninesyndroom zijn onder andere:

• het gebruik van meerdere serotonine-verhogende geneesmiddelen of supplementen
• de combinatie van antidepressiva met andere geneesmiddelen of drugs die serotonine verhogen
• recentelijk gestart met een nieuw antidepressivum of verhoogde dosis van een bestaand antidepressivum
• de aanwezigheid van andere aandoeningen die het risico op serotoninesyndroom verhogen, zoals nier- of leverinsufficiëntie

Symptomen

De symptomen van het serotoninesyndroom beginnen vaak binnen de zes uur tot maximaal vierentwintig uur na het innemen van een nieuw medicijn dat de serotoninespiegels aantast, of wanneer de patiënt de dosis te veel verhoogt. Hoeveel serotonine in de hersenen nodig is om de symptomen van het serotoninesyndroom te veroorzaken, is variabel per patiënt.

Milde tekenen

Milde tekenen bestaan uit:

• agitatie of rusteloosheid
• ataxie (evenwichts- en coördinatieproblemen)
• desoriëntatie
• diarree
• een snelle ademhaling (tachypneu)
• een snelle hartslag (tachycardie)
• een verlies van spiercoördinatie of spiertrekkingen
• hoofdpijn
• hyperthermie (abnormaal hoge lichaamstemperatuur)
• koorts
• misselijkheid en/of braken
• myoclonus
• nystagmus (wiebelogen)
• rillingen en kippenvel
• slapeloosheid
• tremor (bevingen)
• urine-incontinentie of fecale incontinentie (onvrijwillig verlies van stoelgang)
• veranderingen in de bloeddruk en/of temperatuur
• verwardheid
• verwijde pupillen (mydriasis)
• zwaar zweten (hyperhidrose)

Ernstige tekenen

In ernstige gevallen is het serotoninesyndroom levensbedreigend en kampt de patiënt met één of meer van de volgende tekenen:

• ademhalingsproblemen
• bewusteloosheid
• delirium
• een coma
• een onregelmatige hartslag
• epileptische aanvallen
• hoge koorts
• metabole acidose (te hoge zuurgraad van het bloed)
• nierinsufficiëntie
• rhabdomyolyse (afbraak van spieren, gewrichten en urinewegen)
• spierrigiditeit (spierstijfheid) en/of spierspasmen
• verhoogde bloeddruk

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen van serotoninesyndroom zijn onder andere:

• ataxie (problemen met coördinatie)
• bevende of trillende spieren
• rillingen en verhoogde lichaamstemperatuur
• spierstijfheid of -spasmen
• veranderingen in bewustzijnsniveau, zoals desoriëntatie of bewusteloosheid
• coma (in ernstige gevallen)

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van serotoninesyndroom is klinisch en vereist het identificeren van recente veranderingen in medicatie of dosisverhogingen en de aanwezigheid van de bijbehorende symptomen. Er zijn geen specifieke laboratoriumtests om serotoninesyndroom te bevestigen, maar enkele onderzoeken kunnen worden uitgevoerd om andere aandoeningen uit te sluiten:

• Bloedonderzoek om te controleren op andere medische aandoeningen en afwijkingen
• Urineonderzoek om te controleren op geneesmiddelen en metabolieten
• CT-scan of MRI van de hersenen in gevallen van ernstige symptomen om andere oorzaken uit te sluiten

Behandeling

De behandeling van serotoninesyndroom bestaat uit:

• het stoppen van alle serotonine-verhogende geneesmiddelen
• ondersteunende zorg, zoals het bieden van voldoende hydratatie, koeling en monitoring van vitale functies
• medicamenteuze behandeling met serotonine-antagonisten, zoals cyproheptadine, om de serotoninespiegel te verlagen
• benzodiazepinen kunnen worden gebruikt om angst en spierbevingen te verminderen
• bij ernstige gevallen kan intubatie en mechanische ventilatie noodzakelijk zijn
• bij ernstige gevallen, vooral bij hyperthermie, kan koeling met koelpakkingen en andere methoden noodzakelijk zijn

Prognose

De prognose van serotoninesyndroom varieert afhankelijk van de ernst van de symptomen en de snelheid van behandeling. In milde gevallen kan de patiënt binnen enkele dagen volledig herstellen, terwijl ernstige gevallen mogelijk langdurige gevolgen kunnen hebben of zelfs fataal kunnen zijn zonder tijdige en adequate behandeling. Tijdige diagnose en behandeling zijn cruciaal voor een goede prognose.

Complicaties

Complicaties van serotoninesyndroom kunnen zijn:

• Nierinsufficiëntie
• Leverinsufficiëntie
• Epileptische aanvallen
• Longembolie
• Spierafbraak
• Rhabdomyolyse
• Zware cardiovasculaire complicaties
• Sepsis (in ernstige gevallen)

Preventie

Preventie van serotoninesyndroom omvat:

• zorgvuldig monitoren bij het starten van nieuwe medicijnen of het verhogen van de dosis van bestaande medicijnen
• het vermijden van het combineren van meerdere serotonine-verhogende geneesmiddelen zonder medisch toezicht
• regelmatige evaluatie van de medicijnbehoeften en bijwerkingen door een arts
• bewustzijn en educatie over de risico's van serotoninesyndroom bij het gebruik van antidepressiva en andere serotonine-verhogende middelen

Lees verder

• Selectieve serotonine-heropnameremmers (SSRI’s)