Prostaatkanker (prostaatcarcinoom): symptomen en behandeling

Prostaatkanker is kanker die optreedt in de prostaat. De prostaat of voorstanderklier is een kleine walnootvormige klier bij mannen die de zaadvloeistof produceert die sperma voedt en transporteert. Prostaatkanker is een van de meest voorkomende vormen van kanker. In Nederland krijgen jaarlijks ongeveer 13.000 mannen prostaatkanker. Het is ten onzent, maar ook wereldwijd, de tweede meest dodelijke kanker. In het beginstadium van prostaatkanker hebben de meeste mannen nog weinig tot geen klachten of symptomen. Sommige mannen ervaren problemen bij het plassen, zoals vaak/veel plassen, moeite met plassen, pijn en een branderig gevoel bij het plassen, nadruppelen en/of een zwakke of onderbroken straal en/of het gevoel dat de blaas na plassen niet leeg is. Welke behandeling voor prostaatkanker het beste is, is afhankelijk van verschillende factoren.

• De prostaat
• Wat is kanker?
• Vorming van een tumor
• Goedaardige en kwaadaardige tumoren
• Symptomen van prostaatkanker
• Verschijnselen
• Langzaam groeiende kanker
• Hoe vaak komt het voor?
• Hoe ontstaat een prostaatcarcinoom?
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Onderzoek en diagnose
• Rectaal onderzoek en meten van de PSA-waarden
• Transrectale echografie
• Biopsie
• Nader onderzoek
• Behandeling van prostaatkanker
• Behandeling is afhankelijk van het stadium
• Curatieve en palliatieve behandeling
• Waakzaam wachten
• Radicale prostatectomie
• HIFU
• Uitwendige radiotherapie of externe radiotherapie (EBRT)
• Interne radiotherapie, brachytherapie of curietherapie
• Hormonale behandeling
• Chemotherapie
• Palliatieve behandeling met radioactieve isotopen
• Prognose
• Follow-up
• Onderzoek
• Doorbraak bij opsporen prostaatkanker
• Verband tussen selenium en prostaatkanker

De prostaat

De prostaat is een klier die alleen in het mannelijke lichaam voorkomt. De prostaat bestaat uit klierbuisjes die prostaatvocht produceren. Bij een zaadlozing worden de zaadcellen met het prostaatvocht getransporteerd naar buiten via de plasbuis. Dit vocht houdt de zaadjes in leven tijdens hun tocht in de vagina.

De prostaat heeft de vorm van en is ongeveer zo groot als een kastanje. Hij bevindt zich onder de blaas, grenst aan de endeldarm en ligt rond het begin van de urethra (de plasbuis). De prostaat kan vrij eenvoudig rectaal onderzocht worden; de arts brengt in dat geval de vinger in de aars en onderzoekt de prostaat op onregelmatigheden (zie afbeelding).

Wat is kanker?

Vorming van een tumor

Het menselijke lichaam is opgebouwd uit miljarden cellen. Er vindt doorlopend celverlies en celaanmaak plaats. Celaanmaak vindt plaats door celdeling. Door dit proces worden verouderde en beschadigde cellen vervangen door nieuwe. Normaalgesproken bestaat er een evenwicht tussen celaanmaak en celverlies. Dit evenwicht kan verstoord worden door toeval (er kan wel eens wat misgaan in de celdeling) of door externe invloeden als roken of overmatige blootstelling aan zonnestralen/UV-stralen. Bij een verstoring worden er meer cellen gevormd dan verloren gaan, met als gevolg dat er een gezwel of tumor ontstaat.

Goedaardige en kwaadaardige tumoren

Een tumor of gezwel kan goed- of kwaadaardig zijn. Men spreekt alleen bij kwaadaardige tumoren van kanker. Niet alle vormen van kanker doen zich voor als een tastbaar gezwel, denk bijvoorbeeld aan bloedkanker of leukemie. Tussen goedaardige en kwaadaardige gezwellen bestaan duidelijk van elkaar te onderscheiden verschillen. De groeiwijze van een kwaadaardig gezwel is infiltratief, dat wil zeggen dat de tumorcellen penetreren (binnendringen) buiten het weefselgebied waarin ze zijn ontstaan: ze penetreren in andere weefsels en organen en gaan daar ook groeien. Kankercellen kunnen ook via de bloedbaan of lymfeklieren naar andere plaatsen in het lichaam overgebracht worden en daar verder groeien. Dit heeft uitzaaiing of metastase. De groeisnelheid van een kwaadaardig gezwel is hoog ten opzichte van een goedaardig gezwel. Een goedaardig gezwel is niet infiltratief en penetreert geen ander weefsel. Ook verspreidt het zich niet door het lichaam. Een voorbeeld van een goedaardig gezwel is een wrat.

Symptomen van prostaatkanker

Verschijnselen

Bij prostaatkanker ontstaat in 95% van de gevallen een gezwel in de cellen van de klierbuisjes van de prostaat. Het betreft dikwijls een langzaam groeiende tumor die door zijn ligging – meestal aan de buitenste rand van de prostaat waar het geen andere organen in de weg zit – in veel gevallen aanvankelijk geen klachten geeft. Soms treden de volgende verschijnselen en symptomen op bij prostaatkanker:

• vaker moeten plassen, de klok rond;
• moeite met plassen;
• pijn of een branderig gevoel bij het plassen;
• nadruppelen en/of een zwakke of onderbroken straal;
• troebele of bloederige urine of sperma.

Deze symptomen kunnen echter ook een gevolg zijn van een goedaardige vergroting van de prostaat of van een urineweginfectie. Raadpleeg je huisarts als je één van deze klachten hebt.

Langzaam groeiende kanker

Prostaatkanker is over het algemeen een langzaam groeiende kankersoort. Bij ongeveer een derde van de patiënten blijkt de tumor zelfs helemaal niet of nauwelijks te groeien en ook geen klachten te veroorzaken. Veel mannen komen er zelfs nooit achter dat ze prostaatkanker hebben en overlijden aan een andere oorzaak. Anders wordt het wanneer er uitzaaiingen zijn die meestal vrij laat optreden. De uitzaaiingen vinden in veel gevallen plaats in het skelet, in het bijzonder in het bekken en de (lumbale, d.w.z. tot de onderrug behorende) wervelkolom. Uitzaaiingen naar andere delen zijn zeldzaam.

Hoe vaak komt het voor?

In Nederland krijgen jaarlijks ongeveer 13.000 mannen prostaatkanker (peiljaar: 2023). Van hen sterven er iets meer dan 4.000 aan de ziekte. Het is in Nederland, maar ook wereldwijd, de tweede meest dodelijke kanker.

Circa 75% van de mannen bij wie prostaatkanker wordt vastgesteld, is 65 jaar of ouder. Prostaatkanker is vooral een ziekte van oudere mannen; het aantal gevallen neemt toe, met het stijgen van de leeftijd. Bij mannen jonger dan 40 jaar wordt prostaatkanker uiterst zelden aangetroffen. Bij obductie (inwendig onderzoek op een overleden persoon) van mannen ouder dan 80 jaar wordt prostaatkanker in 80-100% van de gevallen aangetroffen. Hieruit blijkt dat veel mannen met prostaatkanker aan andere oorzaken overlijden. In Nederland sterven jaarlijks circa 3.000 mannen aan prostaatkanker.

Hoe ontstaat een prostaatcarcinoom?

Oorzaken

Het is anno 2024 nog steeds niet duidelijk hoe prostaatkanker ontstaat. Volgens de laatste wetenschappelijke stand van zaken spelen hormonale, maar eveneens milieufactoren en het voedingspatroon een rol in het ontstaan van prostaatkanker.[1]

Risicofactoren

Er zijn een aantal risicofactoren die de kans op het krijgen van prostaatkanker kunnen vergroten. Ten eerste is het zo dat met het stijgen der jaren, de kans op prostaatkanker toeneemt, zoals beschreven in de vorige paragraaf. Ook kan er sprake zijn van een erfelijke aanleg. Circa 5 tot 10% van alle mannen met prostaatkanker heeft deze ziekte ontwikkelt als gevolg van een erfelijke aanleg. In gevallen dat er sprake is van aanleg, bevindt zich in de lichaamscellen een bepaald eiwit (gen) die samenhangt met de ontwikkeling van prostaatkanker. Er is mogelijk sprake van erfelijke aanleg indien:

• bij drie of meer familieleden prostaatkanker voorkomt;
• prostaatkanker is vastgesteld bij ten minste twee eerstegraads verwanten voor hun 55e levensjaar.

Raadpleeg in dat geval je huisarts. Het kan zijn dat hij adviseert om vanaf je 50e periodiek een controle uit te voeren.

Onderzoek en diagnose

De diagnostiek van prostaatkanker kan aan de hand van vier verschillende soorten onderzoek plaatsvinden:

1. rectaal onderzoek;
2. PSA-test (bloedonderzoek);
3. transrectale echografie;
4. biopsie.

Rectaal onderzoek en meten van de PSA-waarden

Bij het vermoeden van prostaatkanker kan je huisarts overgaan tot de eerste of de eerste twee onderzoeken. Het eerste onderzoek wordt ook wel rectaal toucher genoemd. De huisarts voelt met zijn vinger via je anus of de prostaat afwijkingen vertoont. Dit wordt doorgaans ervaren als onprettig, maar niet pijnlijk. De huisarts kan besluiten tot bloedonderzoek; de zogeheten PSA-test. PSA staat voor Prostaat Specifiek Antigeen en is een eiwit dat alleen in de prostaat wordt gefabriceerd. Een verhoging van het PSA-gehalte in het bloed kan duiden op prostaatkanker. Indien het rectaal onderzoek een abnormale bevinding geeft, of indien het PSA hoger is dan de maximale richtwaarde voor de leeftijdsgroep, dan zal de patiënt door de huisarts verwezen worden naar de uroloog. Die zal vervolgens beslissen of er aanvullende testen moeten worden uitgevoerd, zoals transrectale echografie of biopsie.

Naarmate een man ouder wordt stijgt de PSA-waarde. Op het ogenblik houdt men de volgende maximale waarden per leeftijdsgroep aan. Een hogere PSA kan wijzen op prostaatkanker, maar ook op een goedaardige prostaatvergroting of prostatitis (ontsteking van de prostaat).


PSA-waarden die liggen tussen 4 en 10 wordt wel het 'grijze gebied' genoemd. Dat komt omdat de PSA niet alleen afhankelijk is van de leeftijd van de man, maar ook van de grootte van de prostaat op het moment van de meting. Bij minder dan de helft van de goedaardige prostaatvergrotingen, is het PSA-gehalte in het bloed verhoogd. Het PSA-gehalte in het bloed kan bij een prostaatvergroting in sommige gevallen stijgen tot 10. Waarden in het grijze gebied vormen dus een aanwijzing, maar zijn beslist geen bewijs voor het bestaan van prostaatkanker. Voorts zij opgemerkt dat er bepaalde soorten agressieve prostaatkanker bestaan waarbij PSA-waarden voorkomen die duidelijk onder de 4 liggen.

Transrectale echografie

Bij transrectale echografie, wordt via je anus een echosonde tot aan de prostaat ingebracht. Dit instrument zendt geluidsgolven uit waarmee de prostaat zichtbaar wordt op een beeldscherm (zie afbeelding). De uroloog kan zo bekijken of er afwijkingen aan de prostaat zijn. De plaats en de grootte van de tumor kan middels dit onderzoek vastgesteld worden. Ook dit onderzoek is niet pijnlijk, maar wordt door vele mensen wel als onprettig ervaren.

Biopsie

Tot slot kan de uroloog beslissen dat er een biopsie moet plaatsvinden. Dit kan gelijktijdig met de echografie gebeuren. Via de echosonde wordt een naald aangebracht tot aan de prostaat en de uroloog haalt stukjes weefsel (biopten) weg op verschillende plaatsen van de prostaat voor nader onderzoek. In het pathologisch laboratorium wordt het weefsel onderzocht en kan er vastgesteld worden of er sprake is van een goedaardig of kwaadaardig gezwel. Als er sprake is van een kwaadaardig gezwel (kanker), dan wordt ook de mate van kwaadaardigheid (agressiviteit) bepaald. Dit gebeurt via de zogeheten Gleason-score. De patholoog beoordeelt de tumorcellen op twee plaatsen met een getal van 1 tot 5. De som van deze twee beoordelingen wordt de Gleason-score genoemd en is minimaal 2 en maximaal 10. Hoe minder de tumorcellen lijken op normaal prostaatweefsel des te hoger de score. Bij een hoge score is de kans op uitzaaiingen groter. De Gleason-score speelt een rol bij de keuze van de behandeling.

Nader onderzoek

Is eenmaal vastgesteld dat er sprake is van prostaatkanker, dan is nader onderzoek nodig om vast te stellen hoe uitgebreid de tumor is en of er sprake is van uitzaaiingen. De volgende onderzoeken behoren tot de mogelijkheden:

• computertomografie, afgekort CT: onderzoek waarmee met radiografische straling of röntgenstraling een foto van de doorsnede van een lichaamsdeel gemaakt wordt;
• Magnetic Resonance Imaging (MRI): door middel van een magneetveld in combinatie met radiogolven worden 'dwars- of lengtedoorsneden' van het lichaam gemaakt zodat eventuele uitzaaiingen opgespoord kunnen worden;
• lymfeklierdissectie: hierbij verwijdert de arts lymfeklieren uit de onderbuik, in de buurt van de prostaat;
• skeletscintigrafie: een botscan door een licht radioactieve vloeistof in de bloedbaan te spuiten en röntgenfoto's van het skelet te maken, teneinde vast te stellen of er uitzaaiingen in de botten zijn.

Behandeling van prostaatkanker

Behandeling is afhankelijk van het stadium

Afhankelijk van de stadiëring, dat wil zeggen de mate waarin de kanker zich ontwikkeld heeft, wordt bepaald welke behandeling geïndiceerd is. De verschillende stadia worden bepaald door de volgende factoren:

• de omvang en de plaats van de tumor;
• de mate van doorgroei van de tumor in het omringend weefsel (zoals het prostaatkapsel);
• de aanwezigheid van uitzaaiingen naar lymfeklieren in de buurt van de prostaat;
• de aanwezigheid van uitzaaiingen naar lymfeklieren op grotere afstand;
• de aanwezigheid van uitzaaiingen in het bot;
• de aanwezigheid van uitzaaiingen in andere gebieden, zoals lever en long.

Curatieve en palliatieve behandeling

Er zijn verscheidene behandelmogelijkheden, afhankelijk van de stadiëring, de PSA-waarde en de leeftijd van de patiënt. Er worden twee doelen onderscheiden:

1. curatieve behandeling;
2. palliatieve behandeling.

Een behandeling gericht op genezing heet een curatieve behandeling. Dit is alleen mogelijk indien er geen uitzaaiingen geconstateerd zijn. Als er geen uitzaaiingen zijn gevonden, zijn er twee behandelingen mogelijk: radicale prostatectomie en uitwendige radiotherapie (zie hieronder). Van prostaatkanker met uitzaaiingen is geen genezing mogelijk.[2] De behandeling zal in die gevallen palliatief zijn, dat wil zeggen gericht op het verminderen van klachten als gevolg van pijnlijke uitzaaiingen en/of het remmen van de kankergroei, zodat het leven verlengd en de pijn verlicht wordt. Er wordt dan vaak ingezet op hormonale therapie. Soms wordt ook radiotherapie ingezet bij de pijnbestrijding veroorzaakt door uitzaaiingen. Ook kan chemotherapie toegepast worden als blijkt dat hormoontherapie geen effect meer heeft.

Waakzaam wachten

Prostaatkanker is een langzaam groeiende kankersoort en bij een groot deel groeit de tumor niet tot nauwelijks. Als het geen klachten geeft is het niet in alle gevallen geïndiceerd over te gaan op een actieve behandeling. Het gaat dan veelal om oudere mannen met een traag groeiende prostaatkanker zonder klachten. Of om gezonde mannen, met een lage PSA-waarde en bij wie slechts in enkele biopten tumorcellen zijn gevonden. In deze gevallen wordt vaak overgegaan op waakzaam wachten. Uiteraard wordt het verloop gecontroleerd door periodieke onderzoeken.

Radicale prostatectomie

Radicale prostatectomie is een totale verwijdering van de prostaat. Dit gebeurt echter alleen indien er geen sprake is van uitzaaiingen. Vaak wordt deze operatie voorafgegaan door een lymfeklierverwijdering in de onderbuik. Als blijkt uit laboratoriumonderzoek dat er geen uitzaaiingen zijn, dan wordt de prostaat verwijderd. Deze operatie kan tegenwoordig met weinig complicaties worden uitgevoerd. In 50% is er behoud van potentie en in 95% is er behoud van continentie. Deze chirurgische ingreep heeft betere langetermijnresultaten dan curatieve (op genezing gerichte) radiotherapie.[3]

HIFU

HIFU (High Intensity Focused Ultrasound) is een relatief nieuwe methode voor de behandeling van gelokaliseerde prostaatkanker dat zich nog binnen het kapsel van de prostaat bevindt, bij een patiënt die geen radicale prostatectomie kan of wenst te ondergaan. Deze techniek maakt gebruik van ultrasone geluidsgolven die vanuit een kleine antenne op één punt in de aars worden geconcentreerd. Er ontstaat een hittegolf die vanuit dit punt vertrekt waarbinnen men lokaal een temperatuur bereikt van 85-95° C. Dit dood ter plaatse alle (tumor)cellen.

Uitwendige radiotherapie of externe radiotherapie (EBRT)

Bij uitwendige radiotherapie (External Beam Radiation Therapy of EBRT) worden kankercellen van buitenaf door de huid heen bestraald en vernietigd. Deze behandeling wordt ingezet als er geen uitzaaiingen zijn. Radiotherapie kan in combinatie met hormonale behandeling gegeven worden. We spreken in dat geval van een adjuvante behandeling: een toegevoegd therapie ter ondersteuning van een behandeling. Ook kan men overgaan tot bestraling bij pijnklachten in het kader van een palliatieve behandeling.

Interne radiotherapie, brachytherapie of curietherapie

Bij deze behandeling, die wordt ingezet als er geen uitzaaiingen zijn, worden (via naalden) radioactieve seeds of zaadjes met een lage dosering (een Low-dose rate of LDR) of een radioactieve bron met een middelhoge (pulsed-dose rate of PDR) of hoge (high-dose rate of HDR) dosering in de prostaat gebracht. De zaadjes blijven permanent in de prostaat aanwezig, terwijl de radioactieve bron 2 tot 4 dagen in de prostaat aanwezig blijft en na de behandeling uit de prostaat wordt verwijderd. Over een periode van weken of maanden zal het stralingsniveau van de zaadjes allengs dalen tot bijna nul. Dat de zaadjes aanwezig blijven in de prostaat, is zonder blijvend effect. [4]

In tegenstelling tot EBRT worden bij brachytherapie de stralingsbronnen direct op de plek van het kankergezwel geplaatst, waardoor de bestraling alleen invloed heeft op een zeer plaatselijk gebied rondom de stralingsbronnen en blootstelling aan straling van gezonde weefsels om de bron heen verminderd wordt.

Bij ongeveer 15-30% van de patiënten kan brachytherapie erectiestoornissen veroorzaken.[5] Het risico op erectiestoornissen hangt samen met leeftijd, dat wil zeggen dat oudere mannen een groter risico lopen dan jongere mannen. Tevens is het niveau van de erectiefunctie voorafgaand aan de behandeling met brachytherapie van invloed. Het merendeel van patiënten met erectiestoornissen kan succesvol worden behandeld met medicijnen zoals Viagra.[6] Viagra wordt gebruikt voor de behandeling van mannen die onvoldoende een erectie kunnen krijgen. De kans op erectiestoornissen na brachytherapie is beduidend minder dan na radicale prostatectomie.[7]

Brachytherapie wordt zelfstandig of in combinatie met andere therapieën ingezet.

Hormonale behandeling

De groei van prostaatkankercellen wordt gestimuleerd en aangewakkerd door testosteron, dat is het mannelijke geslachtshormoon. Hormonale therapie is erop gericht de stimulerende werking van testosteron te neutraliseren. De vorm van behandeling zet het ontstaan en de woekering van kankercellen (tijdelijk) stop. Er kan overgegaan worden op chirurgische castratie, maar de meest patiënten opteren voor medische castratie door middel van tabletten en/of injecties.

Hormonale therapie kan – zoals bij uitwendige radiotherapie reeds aangegeven – een adjuvante behandeling zijn. Soms wordt het ook ingezet als palliatieve behandeling. Hormonale behandeling kan verlichting geven bij pijnklachten en het kan leiden tot een enigszins langere ziektevrije periode.

Mannen met prostaatkanker met uitzaaiingen moeten naast hormoontherapie meteen ook chemotherapie met het middel docetaxel krijgen. Dat vergroot de kans op overleving aanzienlijk. Dat blijkt uit twee studies die zijn gepubliceerd in de vakbladen The Lancet en The Lancet Oncology. De onderzoekers doen geen uitspraken over het effect van de combinatietherapie bij patiënten met prostaatkanker die nog niet uitgezaaid is. Daar hebben ze onvoldoende gegevens voor, maar er loopt al wel onderzoek naar. (Bron: Nationale Zorggids, 28-12-2015)

Chemotherapie

Soms is er sprake van een hormoonresistent prostaatcarcinoom. In dat geval kan chemotherapie overwogen worden. De medicijnen worden per infuus, als tablet of per injectie toegediend. Het is een palliatieve behandeling. Klachten door uitzaaiingen kunnen hierdoor verminderd worden en het leven kan enigszins verlengd worden.

Palliatieve behandeling met radioactieve isotopen

Er zijn twee verschillende vormen van palliatieve behandeling met radioactieve isotopen (bepaalde radioactieve stoffen) voor patiënten met uitgezaaide prostaatkanker. Dit kan bijdragen aan een langere overleving met behoud van kwaliteit van leven. Het gaan om behandeling met radium-223 en lutetium-177-PSMA.

• Radium-223 is een stof die is ontwikkeld om gebieden te behandelen waar uitzaaiingen het bot aantasten. Deze behandeling kan helpen als er (bijna) alleen uitzaaiingen in botten zijn en deze goed zichtbaar zijn op een botscan.
• Lutetium-177-PSMA wordt in het lichaam opgenomen in uitzaaiingen en dan niet alleen in het skelet maar ook daarbuiten. Deze behandeling kan helpen als de uitzaaiingen goed zichtbaar zijn op een PSMA PET/CT-scan. Het wordt gegeven aan mensen bij wie de ziekte niet meer reageert op standaardbehandelingen zoals hormoon- of chemotherapie.

Terminale prostaatkankerpatiënten met uitzaaiingen in hun botten, hebben sinds begin 2014 toegang tot een behandeling met de radioactieve stof radium-223 chloride. De behandeling met het radioactieve radium-223 verlengt hun leven met vier tot zes maanden en daarnaast vermindert het de pijn en zorgt het voor een betere kwaliteit van leven. Het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven heeft eind januari 2014 als eerste ziekenhuis in Nederland een patiënt met radium-223 behandeld. Patiënten kunnen in tien ziekenhuizen in Nederland terecht voor deze palliatieve behandeling. Er zijn bijna geen bijwerkingen (patiënten hebben minder kans op botbreuken en moeten minder vaak nog aanvullend extern bestraald worden), en de kwaliteit van leven is na behandeling met dit middel een stuk groter dan na chemotherapie.

De behandeling is bedoeld voor patiënten met uitgezaaide prostaatkanker die niet meer reageren op chemotherapie, die geen chemotherapie (meer) willen of er te zwak voor zijn. De behandeling bestaat in principe uit één maandelijkse injectie gedurende zes maanden.

Prognose

Na een geslaagde curatieve behandeling, blijft altijd het risico bestaan dat de ziekte terugkomt. Men spreekt daarom niet van genezing, maar van overleving. De prognose is divers en heeft te maken met het stadium waarin de ziekte is vastgesteld. Voor een patiënt zonder doorgroei van de tumor en zonder uitzaaiingen, is de kans op vijfjaars ziektevrije overleving 80-90%. Dit geldt voor zowel de radicale prostatectomie als radiotherapie. Doch na tien tot vijftien jaar zijn de vooruitzichten van radicale prostatectomie beter dan die van radiotherapie. Als iemand uitzaaiingen heeft, is het overlevingspercentage aanzienlijk lager. Dikwijls kan de ziekte voor langere tijd – gedurende maanden of soms zelfs jaren – tot staan worden gebracht.

Follow-up

In alle gevallen, zo geeft de literatuur aan, is levenslange controle wenselijk. Tijdens en na de behandeling zal regelmatig de PSA-waarde gemeten worden. De PSA-waarde controleert het verloop van de ingezette behandeling. De PSA-waarde geeft een indicatie of de ingezette therapie aanslaat. Het zegt iets over de prognose. Een stijging van de PSA is een vroeg teken van recidief, dat wil zeggen het opnieuw optreden van ziekteverschijnselen.


Noten

1. C.J.H. van de Velde et al (red.): Oncologie; zevende herziene druk, Bohn Stafleu van Loghum, 2005, p.390.
2. C. Flens (eindredactie): Zorgboek prostaatkanker; Stichting September, 2007, p.19. Zie ook: http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o2171n17277.html Bij uitzaaiingen in regionale lymfeklieren of op afstand is alleen palliatieve behandeling mogelijk.
3. C.J.H. van de Velde et al (red.): Oncologie; zevende herziene druk, Bohn Stafleu van Loghum, 2005, p. 392.
4. R.N. Moule et al. (2009): Non-surgical treatment of localised prostate cancer. Surgical Oncology 18 (3): 255-267.
5. Ibid.
6. D. Ash et al,: Prostate cancer, Gerbaulet A, Pötter R, Mazeron J, Limbergen EV The GEC ESTRO handbook of brachytherapy. ACCO, Belgium, 2005.
7. F. Guedea et al. (2007): Quality of life two years after radical prostatectomy, prostate brachytherapy or external beam radiotherapy for clinically localised prostate cancer: the Catalan Institute of Oncology/Bellvitge Hospital experience. Clinical & translational oncology: official publication of the Federation of Spanish Oncology Societies and of the National Cancer Institute of Mexico 11 (7): 470–8.

Lees verder

• Prostaatpijn en prostaatklachten: (pijn)klachten prostaat
• Prostaatkanker: symptomen, oorzaken, behandeling en prognose
• Prostatitis: symptomen en behandeling prostaatontsteking
• Prostaatkanker met uitzaaiingen: behandeling en overleving
• Vergrote prostaat: symptomen, behandeling en medicijnen