Schistosoma: oppassen met zoet water in de (sub)tropen

Schistosoma is een parasiet die in sommige (sub)tropische gebieden in zoet oppervlaktewater voorkomt. Een voorbeeld is de Nijl in Egypte. Kortstondig contact tussen de blote huid en besmet water is al voldoende om een infectie op te lopen: de larven van de Schistosoma hebben maar enkele seconden nodig om de huid te doorboren en naar binnen te dringen. Wat moet je weten om een infectie met deze parasiet te vermijden?

Wat is Schistosoma?

Schistosoma is een parasiet die in zoet water wordt aangetroffen in Afrika, Azië en Zuid-Amerika, maar niet in Europa. De parasiet komt alleen voor in gebieden met een (sub)tropisch klimaat. De aandoening die wordt veroorzaakt door deze parasiet wordt schistosomiasis, of bilharziasis genoemd. De laatste komt van Bilharzia; dit is de oude naam voor deze parasiet.

Zoetwaterslak

Schistosoma is een zuigworm waarvan de eitjes uitkomen in het zoete water. Hieruit komen de nog niet volgroeide larven, die een tussengastheer nodig hebben om te overleven: de zoetwaterslak. Ze dringen de slak binnen en daar ontwikkelen ze zich verder. Als de larven volgroeid zijn komen ze weer in het water. Dan volgt het stadium waarin de mens als gastheer optreedt: de larven dringen het lichaam binnen, waar ze uitgroeien tot wormen. De wormen leggen eitjes, die komen met de urine of ontlasting van de geïnfecteerde persoon weer in het water terecht en zo is de cyclus rond. Volwassen wormen kunnen tientallen jaren voortleven in het menselijk lichaam.

Hoe vindt besmetting plaats?

Besmetting met Schistosoma vindt plaats wanneer men in aanraking komt met zoet oppervlaktewater, door bijvoorbeeld te waden, zwemmen, wassen en door het drinken ervan. De vrij zwemmende larven doorboren de huid en dringen het lichaam binnen; er zijn maar een paar seconden voor nodig. Om besmet te raken met Schistosoma is het dus al voldoende om maar heel kort met besmet water in aanraking te komen. Deze infectie kan niet worden overgedragen van mens tot mens. Ongeveer 200 miljoen mensen op de wereld zijn besmet met Schistosoma. Alleen al in Afrika (zuidelijk van de Sahara), dat verreweg het grootste aantal geïnfecteerde mensen heeft, overlijden elk jaar 130.000 tot 150.000 mensen aan de gevolgen van een infectie met Schistosoma (ernstige chronische vorm).

Wat gebeurt er dan?

Het duurt ongeveer vijf weken voordat de larven zich in het menselijk lichaam hebben ontwikkeld tot volwassen wormen. De vrouwelijke wormen leggen eitjes; zo'n tweehonderd tot tweeduizend per dag en - als er niet behandeld wordt - dat vijf jaar lang; dit is afhankelijk van de soort Schistosoma. De eitjes tasten de organen aan, niet de wormen zelf.

Wat zijn de klachten?

Er is een aantal stadia te onderscheiden, waarin de klachten verschillen. Het eerste stadium is wanneer de larven binnendringen. Het kan zijn dat men in het begin van de besmetting weinig merkt; soms kan er wat jeuk of uitslag ontstaan op de plek waar de larven naar binnen zijn gedrongen. Dat kan een paar uur duren tot een paar dagen.

Daarna kunnen een aantal ziekteverschijnselen optreden, tot een week of zes nadat de besmetting heeft plaatsgevonden, dit wordt de acute fase genoemd of het Katayama-syndroom. De klachten die nu voorkomen ontstaan door een allergische reactie op de zich ontwikkelende wormen. Het zijn nogal algemene klachten:

• koorts
• vermoeidheid
• hoesten
• spierpijn
• algehele malaise
• verminderde eetlust
• gewichtsverlies
• hoofdpijn
• gewrichtspijn
• diarree

Deze verschijnselen gaan na een paar weken tot maanden weer over, waarna de ziekte chronisch wordt. Er ontstaat dan een ontsteking in de blaas of in de darmen. Dit kan enkele maanden na de eerste infectie zijn. Ziekteverschijnselen van dit stadium zijn bijvoorbeeld:

• bloed bij de urine, vooral aan het eind van de lozing (bij S. hematobium)
• bloed en/of slijm bij de ontlasting
• buikpijn
• diarree

Mensen die chronische aandoeningen ontwikkelen als gevolg van een Schistosoma-infectie hadden meestal geen ziekteverschijnselen vlak na de besmetting. De ernstige chronische infectie waarbij ook andere organen kunnen worden aangetast, zoals de longen, lever, milt, ruggenmerg, komen alleen voor bij bewoners in een gebied waar de Schistosoma voorkomt, en kan tot jaren na de eerste infectie optreden.

Het ziektebeeld in dit stadium kan ontstaan doordat de eieren die niet uit het lichaam zijn gegaan via de ontlasting, deels in bijvoorbeeld de darmwand of de lever blijven zitten. Hoewel ze daar doodgaan ontstaat er een ontstekingsreactie van het lichaam en wordt er bindweefsel gevormd rond de eieren: er ontstaat dan een soort korrelige opeenhopingen die granulomen worden genoemd. Er kunnen ernstige klachten ontstaan aan de diverse organen, maar de klachten kunnen ook nogal algemeen zijn.

Wat voor chronische verschijnselen er ontstaan hangt ook af van de soort Schistosoma. Bij reizigers komen de chronische ziektebeelden niet vaak voor; zij hebben meestal een acute infectie. Er zijn vijf soorten Schistosoma die bij de mens de ziekteverschijnselen kunnen veroorzaken, te weten:

• Schistosoma hematobium
• Schistosoma mansoni
• Schistosoma japonicum
• Schistosoma intercalatum
• Schistosoma mekongi

De klachten die voorkomen bij de blaas worden veroorzaakt door de eerste soort: Schistosoma hematobium, en wordt blaasschistosomiasis genoemd. De andere soorten zijn verantwoordelijk voor de klachten die met de ingewanden te maken hebben. Dit wordt intestinale schistosomiasis genoemd.

Hoe kan een infectie met Schistosoma worden aangetoond?

In het laboratorium kan een Schistosoma-infectie worden vastgesteld door onderzoek naar eieren in de ontlasting of urine. Ook is het mogelijk om bloedonderzoek te doen naar antistoffen. Een en ander is wel afhankelijk van het stadium van de infectie. Alleen wanneer te verwachten valt dat er eieren in de ontlasting of urine zitten, heeft het zin om hiernaar onderzoek te doen en wanneer dat zover is, is afhankelijk van de soort Schistosoma die verwacht kan worden.

Een andere mogelijkheid is onderzoek van bloed. Het is aan de arts om bij een aanvraag voor onderzoek op Schistosoma te vermelden dat er een verdenking is hierop, omdat belangrijk is te weten welke methode van onderzoek gebruikt moet worden. Bij verdenking op blaasschistosomiasis dient de urine onderzocht te worden onderzocht (24 uurs urine), en bij intestinale schistosomiasis de ontlasting om eieren te vinden. Het onderzoek naar eieren moet bij herhaling gebeuren.

Waar komt deze parasiet voor?

• S. haematobium: vooral in Egypte (de Nijl) en Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara.
• S. mansoni: dezelfde landen in Afrika als hierboven, en ook nog tot in oostelijk Zuid-Afrika en Madagaskar, een paar landen in het Midden Oosten, in Brazilië, de kuststreken van Suriname en Venezuela, enkele Caribische eilanden.
• S. intercalatum: in haarden in Centraal-Afrikaanse landen
• S. japonicum: China, Filippijnen, Thailand, Sulawesi (één plaats)
• S. mekongi: Laos, Cambodja

In Nederland (en andere landen met een gematigd klimaat) komt Schistosoma niet voor, de schatting is dat er naar Nederland per jaar enkele honderden infecties uit landen worden meegenomen waar de parasiet wel voorkomt.

Hoe wordt een infectie met Schistosoma behandeld?

Om een infectie met Schistosoma te behandelen wordt het middel Praziquantel voorgeschreven. Het middel is werkzaam tegen alle vormen van schistosomiasis. Het middel heeft weinig bijwerkingen, die ook nog tijdelijk zijn. Iemand die behandeld is kan daarna opnieuw geïnfecteerd raken met Schistosoma.

Hoe kan een infectie met Schistosoma voorkomen worden?

Er bestaat geen vaccin voor Schistosoma. Het voorkomen van een infectie komt neer op het vermijden van contact met zoet water in gebieden waar de parasiet voorkomt. Zelfs heel kortdurend contact kan al genoeg zijn om een besmetting op te lopen. Het is zaak contact te vermijden met zoet oppervlaktewater bij: zwemmen, zich wassen, doorwaden. Water dat voor bijvoorbeeld wassen gebruikt wordt, moet eerst verhit worden tot tenminste 50 graden Celsius, gedurende 5 minuten.
Chloor en jodium zijn ook effectief: larven worden erdoor gedood. Vandaar dat zwembadwater waarbij genoeg chloor aan het water is toegevoegd wel veilig is.

Bij een vermoeden van contact met besmet water is het raadzaam om de huisarts te raadplegen bij thuiskomst.