De tuin als huisapotheek: Heemst en Kaasjeskruid

Een mooie tuin kan ook een nuttige en gezonde tuin zijn. In het volgend artikel bespreek ik de teelttechnische, esthetische en gezondheidsaspecten van Heemst, een plant die in zo een kruidige siertuin thuishoort. De Echte heemst, zoals hij officieel wordt genoemd, is een 1 tot 1,5m stevige rechtopstaande vaste plant die overleeft met zijn penwortels. Hij groeit in vochtige weilanden rijk aan minerale zouten, langs sloten en oevers, maar is zeer zeldzaam. Zelf heb ik hem in de vrij natuur nog nooit gezien. Gelukkig groeit hij goed in mijn eigen tuin, zelfs op wat droge en arme zandgrond. Scheuren is de gemakkelijkste methode om hem te vermeerderen maar zaaien gaat ook goed. Zowel de Heemst als de verwante Kaasjeskruiden (Malva) zijn mooie en nuttige deelnemers in een kruidige siertuin, al gedragen ze zich totaal verschillend.

Het Groot kaasjeskruid (Malva sylvestris L.) is een echte zwerver, die zich overal uitzaait en dan ook steeds weer op andere plaatsen in de tuin opduikt, terwijl de Heemst altijd trouw op hetzelfde plekje te voorschijn komt. Het Kaasjeskruid is een flamboyante kleurige wildebras, de Heemst een statig heertje in grijs en wit.

De Heemst was ooit de trots van de Belgische kruidenteelt. Vóór 1914 was de jaarlijkse opbrengst aan bloemen, bladeren en wortels gemiddeld 75.000kg en was de goede kwaliteit van onze heemstwortel over heel Europa bekend. Nu, moeten we ons tevreden stellen met de planten uit eigen tuin.

Het woord ‘Heemst’ en ‘Althaea’

Een etymologische verklaring voor het woord ‘Heemst’ lijkt er vreemd genoeg niet te zijn. Wel zou ook Hemst, Himst en Hoemst gebruikt geweest zijn. Daarentegen zijn er heel wat verklaringen voor de oude benaming ‘Witte malve’ of ‘Malassoo’, wat ‘week maken’ betekent. De officiële naam ‘Althaea’ was reeds bij Dioscorides bekend en is afgeleid van het Griekse ‘althaino’ (helen of genezen). Zoals bij vele andere planten speelt de geneeskracht een rol in de naamgeving. Bij Heemst vinden we dit ook terug in een aantal volkse benamingen zoals ‘Tandwortel’ en ‘Witte pappel’. De Duitse naam ‘Weispappel’ lezen we reeds bij Konrad van Megenberg (± 1250) en ‘Sammetpapel’ bij Cordus in zijn ‘Botanologicon’ uit 1534 en is terug te voeren tot het gebruik als papje bij abcessen.

Slijmplanten met hun vliesvorming op de huid zijn altijd als verzachtend, kalmerend en beschermend omschreven. Sterke verhalen hierover vinden we terug bij de Romeinse cultuurhistoricus M. Terrentius Varro (116 - 27 v. Chr.) die beschrijft hoe de priesteressen van Apollo over gloeiende kolen liepen met heemstzalf aan hun voeten. Iets gelijkaardigs vinden we ook bij de bekende Albertus Magnus. Hij vertelt dat magiërs met ingesmeerde handen allerlei voorwerpen uit het vuur konden halen zonder zich te verbranden.

Voor moderne magiërs, nep psychologen en andere mensenmanipulators volgt hier een Frans recept om vuurvast te worden: Heemstsap, vers eiwit, zaad van Vlokruid (Plantago psyllium), fijngestampte kalk en mieriksap mengen; de handen hiermee insmeren, laten opdrogen en dan een tweede laag aanbrengen. Wanneer dit opgedroogd is, kan men met deze handen gloeiend ijzer dragen zonder zich te verbranden.

Uitproberen is natuurlijk op eigen risico!

Materia medica

Verschillende farmacopeën vermelden de heemstwortel. In de Nederlandse Farmacopee 4 wordt het gedroogd kruid beschreven als “cylindervormig of zwak kegelvormig, aan de voet soms enigszins verdikt, lang 10 - 20cm, dik tot 2,5cm, recht of flauw gebogen, enigzins hoekig ten gevolge van het schillen en met ondiepe, brede, overlangse gleuven door het indrogen. Oppervlak effen, enigszins vezelig, vuil-wit met vele dwarsgerekte, bruine littekens van de bijwortels. Reuk zwak, smaak flauw, slijmerig.” Jonge gedroogde wortels zijn van binnen vlezig en blijven buigzaam, terwijl oudere, meerjarige wortels hard zijn en inwendig sterk verhout. Slijmcellen komen in houtige delen minder voor en zijn dus van slechtere kwaliteit. In het najaar worden de één- of tweejarige wortels geoogst, na het rooien snel gewassen, ontdaan van stengeldelen en bijwortels en dan geschraapt ter verwijdering van de buitenste bastlagen. Om het witte uiterlijk te versterken, worden de gedroogde wortels nog een tijd in een trommel gedraaid. Alleen de geschraapte, gezuiverde wortel (Althaea radix mundata) is officinaal. Het bewaren moet zeer droog gebeuren, in goed gesloten bokalen en buiten invloed van licht en insecten. Deze wortel trekt makkelijk vocht aan (hygroscopisch).

Samenstelling en farmacologische werking

Dat de Heemst slijmstoffen bevat, en dit tot 35%, lijkt me vanzelfsprekend. Daarnaast is er in de plant nog evenveel pectine aanwezig. Uit onderzoek van Tomoda is gebleken dat slijmstoffen in vitro een fagocytosestimulerende werking hebben en bij muizen een bloedsuikerverlagend effect. Stikstofhoudende verbindingen zoals asparagine, lecithine en betaine zijn in kleine hoeveelheden aanwezig en veroorzaken een snel bederf van het vochtig wortelpoeder. Dat is dan ook de reden om deze plant goed droog te bewaren.

Gebruik

Heemst als slijmstofplant is dus vooral geschikt is om droge, geïrriteerde luchtwegen te smeren en tot rust te brengen. Dus te gebruiken bij keelpijn, heesheid en infecties van de luchtwegen die gepaard gaan met een droge hoest. Bij Petrus Nylandt (-) klinkt dat zo: “Voor Sinckinge ende dunne Catharren die op de borst vallen” en “voor zwaren hoest”. Bij geïrriteerde en ontstoken slijmvliezen van maag en darmen kan Heemst ook gebruikt worden, al zijn dan andere slijmplanten zoals Lijnzaad en IJslands mos. Het kauwen op de gedroogde wortel bij het doorkomen van de melktandjes is wel de merkwaardigste toepassing van Heemst. De zachte smaak is aanvaardbaar voor kinderen en het knabbelen maakt slijmstoffen vrij die verzachtend werken op het geïrriteerde tandvlees. Een droge huid wordt weer soepel met kompressen van heemstwortel, maar ook het blad en de bloem kan als lotion gebruikt worden bij kloven en couperose.

Als men lang genoeg zoekt, vindt men ook voor Heemst een waslijst van andere indicaties: siroop tegen slapeloosheid, blaasontsteking, dampbaden bij sinusitis, …Voor deze kwalen kan Althaea officinalis wel geprobeerd worden, maar zijn er toch veel betere planten.

Hoe te gebruiken

Het meest gebruikt en het bekendst is de Heemstsiroop (Sirupus Althaeae). In de Nederlandse Farmacopee 4 wordt hij als volgt bereid: Macereer drie delen Althaeawortel, in dunne schijfjes gesneden en goed gewassen met vijfenveertig delen water gedurende 6 uur. Coleer en overgiet de wortel opnieuw met water tot een colatuur van veertig delen. Bereid van deze colatuur (het gefiltreerde), met zestig delen suiker, honderd delen siroop.

Zelf maak ik meestal ‘siroop’ door verse heemstwortel, in de lengte doorgesneden, in honing te laten trekken. Gemakkelijk te maken en gezond. Een kruidenthee maakt men best door 1 koffielepel kleine stukjes heemstwortel gedurende 30 minuten te macereren in een kopje water. Kauwen op de verse of gedroogde wortel is een sympathieke en zeker ook efficiënte gebruikswijze bij droge hoest, heesheid, keelpijn en ook te proberen bij aften en andere tandvleesproblemen.

Samengestelde kruidennmengsels met Heemst zijn overdadig aanwezig in apothekersboeken, vooral combinaties met Zoethout (Glycyrrhiza glabra L.) en Anijs (Pimpinella Anisum L.) zijn smakelijk en efficiënt.

Een veel gebruikte en interessant mengsel, waarschijnlijk afkomstig van Dr Valnet en weer opnieuw in gebruik bij Dr Moatti:

• 2 delen Heemstpoeder,
• 1 deel Zoethoutpoeder,
• 1 deel lactose

te gebruiken bij constipatie 1g, 1 tot 3x daags.

Voor uitwendig gebruik zijn er de ‘Species emollientis sen ad cataplasmata’, waarbij slijmstofplanten als papje gebruikt worden voor het verzachten en de rijping van abcessen.
Uit de Duitse farmacopee (DAB 6):

• Matricariae flos (bloemen van Kamille) 20 gewichtsdelen
• Althaeae fol. pulv. (poeder van Heemstblad) 20
• Malvae fol. pulv. (poeder van Kaasjeskruidblad) 20
• Meliloti hb. pulv. (poeder van Akkerhoningklaver) 20
• Lini sem. pulv. (poeder van Lijnzaad) 20

Een eetlepel van dit mengsel wordt 30 minuten getrokken met een kop koud (20°) water. Daarna kookt men dit tot een brij, die zo warm mogelijk opgelegd wordt.

Heemst, een beroemde plant uit het verleden, is in onze tijd wat vergeten. Hopelijk wordt deze mooie plant met zijn duidelijke indicatie opnieuw opgenomen in onze hedendaagse gebruikstuinen.