Sputum – wat kun je eraan aflezen?

Sputum is opgehoest slijm. Aan de samenstelling en kleur ervan kan de arts vaak al zien om welke aandoening het gaat, doorgaans in combinatie met andere onderzoeken. Sputumonderzoek biedt dan mede uitsluitsel over bijvoorbeeld een bepaalde infectieziekte, maar ook of er sprake is van longcarcinoom of tuberculose (tbc). Het ophoesten van sputum is meestal een teken dat er iets mis is in de longen. Sputum is vaak een bron van infectie. In de vorige eeuw werden er in Nederland campagnes gevoerd om de mensen erop te wijzen dat op straat spuwen en aanhoesten niet alleen onbehoorlijk, maar ook gevaarlijk kan zijn (tbc).

Hoesten en sputum

Als er in de luchtwegen te veel slijm wordt gevormd, of de trilhaarfunctie is verstoord, ontstaan er voortdurend hoestprikkels om het overtollige secreet te lozen. Dat slijm wordt sputum genoemd. Overigens zijn er allerlei ziekteprocessen die een droge hoest veroorzaken, of die daarmee een aanvang nemen. Het opgehoeste slijm, of sputum, biedt belangrijke aanwijzingen omtrent het proces dat de hoest veroorzaakt, zoals een bronchitis, een longontsteking of een gezwel dat plaatselijk het luchtwegepitheel prikkelt.

Longen / Bron: Patrick J. Lynch, Wikimedia Commons (CC BY-2.5)

Ochtendsputum
Sputum kan zowel bacteriologisch op de aanwezigheid van ziektekiemen als cytologisch op bijvoorbeeld kwaadaardige cellen worden onderzocht. Dat dient bij voorkeur ochtendsputum (nuchter) te zijn, ofwel ‘gewassen sputum’, zoals dat in klinisch jargon wordt genoemd. Zo min mogelijk bijmenging van speeksel is belangrijk om contaminatie met bacteriën in de mondholte te voorkomen.

Trilhaartjes

Trilhaarepitheel produceert slijm. Deze cellen beschermen de luchtwegen tegen uitdroging doordat het slijm tussen de trilharen blijft hangen. Ook voorkomen deze ‘haartjes’ dat het slijm dieper wegzakt naar de bronchioli, ofwel de kleinste luchtwegvertakkingen, en de longblaasjes (alveoli). Met krachtige golfbewegingen drijven de trilhaartjes het slijm naar de keel. Het ligt voor de hand dat er bij een verstoring van de trilhaarfunctie slijm achterblijft en zich ophoopt, waardoor er zich sputum vormt.

Sputumonderzoek

Sputum bestaat uit slijm, vermengd met speeksel en epitheelcellen uit de luchtwegen. Afhankelijk van de aandoening kan sputum ook leukocyten (witte bloedcellen), bloed, ziektekiemen en andere micro-organismen bevatten. Als hulpmiddel bij het diagnosticeren van aandoeningen zijn allerlei aspecten van sputum van betekenis, zoals de kleur, de hoeveelheid en de geur.

Hoorbare ademhaling
Ook de wijze waarop sputum wordt opgehoest, kan van belang zijn bij het stellen van een diagnose. Een piepende ademhaling duidt meestal op slijmdraden in de bronchiën, terwijl een reutelende ademhaling doorgaans het gevolg is van een ontsteking in de diepere luchtwegen tot in de longblaasjes (alveoli).

Bron: FotoshopTofs, Pixabay

Kleur van sputum

Sputum is in de regel een bron van infectie. In het ziekenhuis wordt sputum dan ook als infectieus behandeld. Afhankelijk van de uitkomst van het sputumonderzoek wordt de patiënt eventueel geïsoleerd verpleegd. Aan de kleur van sputum kan vaak al worden afgeleid of het een infectieziekte betreft. Een geelgroene kleur duidt soms op een longabces of longcarcinoom. Sputum kan veel kleuren en combinaties van kleuren hebben, afhankelijk van de onderliggende kwaal of ziekte.

Groenig-grijs. Treedt doorgaans op bij etterige (pusvorming) bronchitis, ook wel purulent sputum genoemd.
Geelgroen. Dit komt voor bij bronchiëctasieën, longabces en longcarcinoom.
Roestkleurig, taai. Vaak bij croupeuze pneumonie.
Helder en schuimend. Karakteristiek bij bronchitis.
Rose, schuimend. Doorgaans het gevolg van longoedeem.
Helderrood, schuimend. Bij een acute longbloeding.

Bloedfluimen
Rode bloedfluimen kunnen het gevolg zijn van antistollingsmiddelen (overdosis). Een rode verkleuring wijst in elk geval op bloedbijmenging. Helderrood betekent vers bloed. Hoe donkerder de kleur, hoe langer het bloed in de longen is geweest. Bijmenging van bloed duidt mogelijk op een longembolie, een longtumor of longtuberculose.

Bloed
Soms is bijmenging van bloed het gevolg van braaksel (maagcarcinoom of gastritis) of slokdarmspataderen. Bij het opgeven van sputum is het belangrijk om daar altijd rekening mee te houden.

Hoeveelheid en consistentie van sputum

Bij een droge bronchitis wordt vrijwel niets opgehoest. Bij bronchiëctasieën, ofwel blijvende verwijdingen van beschadigde bronchiën, komt er juist heel veel slijm naar boven, wat kan oplopen tot wel een halve liter per dag. Bij astma bronchiale is het opgehoeste slijm taai en draderig.

Geur van sputum

Normaliter ruikt sputum niet. Bijmenging met pus, onder meer bij bronchiëctasieën en longcarcinoom, veroorzaakt een onaangename geur. Bij een longabces of longgangreen ruikt sputum zeer vies.