Ontwikkeling van ons brein in de "derde leeftijd"

Veel mensen zien op tegen de "derde leeftijd", hiermee bedoelt men over het algemeen het leven na ons 65ste. Afgezien van het pensioen en de daarbij horende vrije tijd, hebben veel mensen een negatieve kijk op het ouder worden en de daarbij horende fysieke en mentale gebreken. Vergeetachtigheid, depressiviteit en eenzaamheid is het idee dat veel mensen hebben als ze aan ouderen denken. Veel van deze "gebreken" zijn echter op vooroordelen gebaseerd. Natuurlijk gaat met de jaren het lichaam achteruit en zijn we genoodzaakt dingen in een rustiger tempo te doen dan toen we jonger waren. Maar dit lichamelijke verouderingsproces begint al veel eerder. De meeste mensen hebben ook niet meer zoveel kracht, zijn niet meer zo lenig en hebben niet meer zo veel uithoudingsvermogen op hun 45ste als dat ze op hun 20ste hadden. Zo gaat het ook met ons ouder wordende brein. De achteruitgang van ons mentale gestel begint ook eerder dan de meeste mensen denken.

Inhoud

• Ons brein
• Het geheugen
• Verandering in de hersenen met het verstrijken van de jaren
• Mentale ouderdomskwalen
• Wat verandert er in de hersenen
• Wat zij de mentale voordelen van het ouder worden?
• Is deze achteruitgang te voorkomen of te vertragen?

Ons brein

Onze hersenen bestaan uit hersencellen die neuronen worden genoemd. Deze neuronen maken onderling geen fysiek contact. De neuronen communiceren met elkaar door middel van chemische stoffen, neurotransmitters genaamd. Een neuron heeft één lange uitloper, het axon. Axonen zijn omhuld met een vettige laag, myeline genaamd. Deze myeline bevordert de snelheid van signaaloverdracht. Op een MRI-scan ziet men heel duidelijk de witte en grijze stof. De witte stof is de myeline en de grijze stof zijn de cellichamen van de neuronen.

Vanaf onze geboorte tot ons 21^ste levensjaar groeit het volume van onze hersenen. Hierna blijft het volume van onze hersenen tot aan ons 50^ste levensjaar nagenoeg gelijk. Vanaf ons 50^ste levensjaar neemt het volume van de hersenen langzaam af en rond het 80^ste levensjaar gaat de afname sneller. De totale afname bedraagt tussen de 5 en de 10%. De hersenen bestaan uit bijna 90 miljard neuronen verdeeld over vijf grote vier gebieden, dit zijn de frontale kwab, pariëtaal kwab, occipitale kwab, cerebellum en de temporale kwab. In de temporale kwab bevindt zich ook de hippocampus. Elk van deze gebieden heeft zijn eigen functie. In de frontale kwab bevindt zich het werkgeheugen, voor het tijdelijk opslaan van informatie die men nodig heeft bij het uitvoeren van een taak. Rond de hippocampus bevindt zich ons langetermijngeheugen, voor het opslaan van informatie en is eveneens belangrijk voor leren en geheugen. Het zijn voornamelijk deze twee gebieden in de ouder wordende hersenen die het meest door het verouderingsproces worden getroffen.

Het geheugen

Het geheugen is het vermogen om informatie te onthouden Ons geheugen bevindt zich niet op één plaats in de hersenen maar is een netwerk in diverse hersengebieden. Het geheugen wordt ook ingedeeld in verschillende geheugenprocessen. Dit onderscheid is vooral functioneel van aard. Dit zijn:

• kortetermijngeheugen,
• langetermijngeheugen.

Het kortetermijngeheugen gebruiken we om dingen kort te onthouden zoals een telefoonnummer dat we moeten intoetsen. Worden we even afgeleid dan zijn we de nummers meestal weer vergeten, dit geldt zowel voor ouderen (65+) als jongeren (leeftijd vanaf 20). Het werkgeheugen rekent men ook als een onderdeel van het kortetermijngeheugen. In het werkgeheugen maken we bijvoorbeeld berekeningen met getallen uit het kortetermijngeheugen.
Met het langetermijngeheugen bedoelt men het vasthouden van informatie langer dan een minuut en dat we het ook nog weten als we iets tussendoor doen. Het langetermijngeheugen wordt ook weer opgedeeld in meerdere geheugenprocessen, namelijk:

• het procedureel geheugen,
• het declaratief geheugen.

Het procedureel geheugen betreft het aansturen van het lichaam zoals men ooit geleerd heeft. Bijvoorbeeld fietsen en gitaarspelen. Het declaratief geheugen is het geheugen waaruit men opgeslagen kennis bewust kan beleven of oproepen. Het declaratief geheugen wordt ook weer opgedeeld in het:

• semantisch geheugen,
• episodisch geheugen.

Het semantische geheugen is het geheugen voor betekenissen, begrippen en feiten, ook bijvoorbeeld namen. Het episodische geheugen is het geheugen voor gebeurtenissen. Een speciaal onderdeel van het episodisch geheugen is het autobiografisch geheugen van onze eigen levensloop.

Verandering in de hersenen met het verstrijken van de jaren

Heel lang werd gedacht dat er in het volwassen brein geen nieuwe hersencellen meer worden aangemaakt. Deze gedachte bleek fout, nieuwe neuronen worden heel ons leven lang geproduceerd in de hersenen, dit wordt neurogenese genoemd. Deze nieuwe neuronen worden vooral in de hippocampus geproduceerd. Worden deze nieuwe neuronen echter niet gebruikt, bijvoorbeeld door iets nieuws te leren, dan sterven ze binnen enkele weken weer af.
Groot opgezette onderzoeken met behulp van MRI-scans laten zien dat met het vestrijken van de jaren ons hersenvolume afneemt. Deze afname is het grootst in de voorste delen van de hersenen en het minst in de achterste. Deze afname betreft zowel grijze als witte stof en ook is er een afname in activiteit in deze gebieden. De afname van witte stof duidt op een vermindering van myeline, het vettige omhulsel wat verantwoordelijk is voor de snelheid van signaaloverdracht. Dit zou een oorzaak kunnen zijn voor de vermindering van de denksnelheid bij ouderen.

Mentale ouderdomskwalen

Normale veroudering (dit artikel gaat niet over dementie of Alzheimer) van de hersenen gaat gepaard met een achteruitgang van cognitieve vaardigheden waaronder het geheugen. Deze achteruitgang betreft vooral het werkgeheugen en het episodische geheugen. De hippocampus speelt onder andere een belangrijke rol bij de opslag van informatie in het geheugen. Maar welke mentale vaardigheden nemen af tijdens het ouder worden? Dit zijn:

• denksnelheid neemt af en hiermee ook het reactievermogen,
• verminderde concentratie,
• het leervermogen neemt af,
• geheugenprocessen verlopen minder efficiënt,
• het vermogen tot abstract denken wordt minder,
• oproepen van herinneringen gaat langzamer,
• tijdsbeleving gaat sneller.

Aan de basis van mentale achteruitgang staat waarschijnlijk de afname in denksnelheid, alle andere mentale achteruitgangen zijn hier vanaf te leiden⁽¹⁾. Uit onderzoek naar denksnelheid (reactietijdmeting) blijkt dat de afname van de denksnelheid al rond het 20^ste levensjaar begint. Deze afname gaat heel geleidelijk en neemt niet opeens toe na de pensionering. Mentale achteruitgang begint dus al veel eerder dan de meeste mensen verwachten.

Wat verandert er in de hersenen

Met moderne technieken zoals de MRI-scan is goed te zien wat het verschil is in hersenactiviteit tussen jongeren en ouderen. Bij jongeren die bepaalde taken verrichten is te zien dat er in een specifiek deel van de hersenen meer activiteit is. Bij ouderen die dezelfde taak uitoefenen is ook in andere delen van de hersenen verhoogde activiteit te meten. Bij ouderen is ook een verschuiving van hersenactiviteit te zien van de achterzijde naar de voorzijde. Ook zetten ouderen de beide hersenhelften meer in dan jongeren. Dit alles waarschijnlijk ter compensatie voor de achteruitgang.

Wat zij de mentale voordelen van het ouder worden?

Is het alleen maar kommer en kwel deze mentale achteruitgang? Nee, gelukkig niet, er zitten ook nog positieve kanten aan deze hersenveranderingen. Ouderen zijn over het algemeen emotioneel veel stabieler dan jongeren. Hier ligt waarschijnlijk ook weer de afname in denksnelheid aan ten grondslag in combinatie met een leven lang met emoties omgaan. Hierdoor zullen ouderen minder snel reageren op emotionele gebeurtenissen dan jongeren en kunnen er beter mee overweg. Ook leggen ouderen de lat niet meer zo hoog voor zichzelf en hebben zo reëlere verwachtingen van gebeurtenissen. Op deze manier hebben ouderen ook minder snel emotionele teleurstellingen te verwerken. Op MRI-scans bij ouderen zijn in andere delen van de hersenen activiteiten te zien dan bij jongeren tijdens herinterpretatie van emotionele situaties.
Het gezegde "wijsheid komt met de jaren" is niet zomaar verzonnen. Ouderen scoren over het algemeen beter dan jongeren in het nemen van complexe beslissingen. Dit is mede te verklaren door hun grotere database aan kennis en ervaring, maar deels ook doordat ouderen minder impulsief zijn in hun beslissingen.
Nog enkele punten waar ouderen beter op scoren dan jongeren zijn:

• grotere woordenschat,
• meer wereldkennis,
• het vermogen tot verbaal redeneren neemt toe,
• depressiviteit komt vaker voor bij jongeren dan bij ouderen⁽²⁾.

Is deze achteruitgang te voorkomen of te vertragen?

Waarom wordt de ene persoon 100 jaar en is nog helemaal bij de tijd terwijl een ander al op zijn 50^ste te maken krijgt met mentale achteruitgang? Een van de oorzaken die hier aan ten grondslag ligt is er een die we niet in de hand hebben. Het zijn namelijk de genen die we van onze ouders hebben mee gekregen. Hier kunnen we niets aan veranderen. Toch zijn er wel enkele richtlijnen die de mentale achteruitgang kunnen vertragen, dit zijn:

Een matig en gezond dieet: het verouderingsproces van onze cellen heeft te maken met celdeling. Cellen kunnen zich een x aantal keer delen voordat er fouten optreden. Zelf de ontstane fouten kunnen ze een aantal maal repareren. maar dat houdt een keer op. Cellen hebben voor deling wel brandstof nodig en haalt deze brandstof uit voeding. Des te meer men eet des te sneller zullen cellen zich delen met de kans op fouten.

Blijf in beweging

De hersenen bepalen slechts 2% van het lichaamsvolume maar heeft een tienvoud aan zuurstof nodig. Door lichte fysieke inspanning verhoogt men het zuurstofgehalte in het bloed en hiermee de zuurstoftoevoer naar de hersenen.

Blijf mentaal actief

Ons hele leven lang worden in de hersenen nieuwe neuronen geproduceerd. Worden deze nieuwe neuronen niet gebruikt dan sterven ze weer af. Door het leren van nieuwe vaardigheden kan men deze nieuwe neuronen blijvend inzetten. Niet alleen door het leren van nieuwe vaardigheden zoals het bespelen van een instrument, maar ook zich verdiepen in nieuwe ontwikkelingen (bijvoorbeeld leren met een computer omgaan) of veel lezen heeft een positieve invloed.

Goede nachtrust

Tijdens het slapen wordt er in de hersenen een grote schoonmaak gehouden. Tijdens de slaap krimpen de hersencellen waardoor de ruimte tussen de hersencellen groter wordt. Hierdoor kan het hersenvocht gemakkelijker afvalstoffen verwijderen.

Sociale contacten

Wie we zijn en hoe we ons ontwikkeld hebben tijdens ons leven wordt voor een groot deel bepaald door omgevingsinvloeden. Het hebben van sociale contacten is voor veel ouderen een stimulans om actief en scherp te blijven.

Lees verder

• Bewegen om de hersenen gezond te houden
• Slapen om je hersenen te beschermen
• Vrije radicalen, anti-oxidanten, superfood en kanker
• Zware metalen: giftig of nodig voor de gezondheid
• Alcoholische dranken en de "bierbuik"