Wat gebeurt er in het lichaam bij chronische stress?

Hartkloppingen, adrenaline, zweten, een gejaagd gevoel, trillen ... Wie kent deze verschijnselen niet? Dikwijls denken we dan aan stress: een kort moment van spanning waarin je moet presteren of met onvoorziene problemen moet omgaan. Stress kan echter ook langer duren, zoals een aantal weken of maanden. Dit wordt ook wel chronische stress genoemd. Vooral bij chronische stress zijn er veel negatieve effecten op het lichaam, zoals slaapproblemen en darmproblemen. Maar hoe komt dat precies? Wat gebeurt er dan in het lichaam?

Wat is stress?

De stressor en de stressrespons

Stress is een vorm van spanning die ontstaat als reactie op een interne prikkel (interne stressor) of externe prikkel (externe stressor).

Interne stressoren komen van binnenuit, zoals lichamelijke pijn of hardnekkige gedachtes. Externe stressoren komen uit de omgeving, zoals een onverwachte deadline of autopech. Zowel interne als externe stressoren kunnen uiteenlopend zijn, en zijn doorgaans subjectief. Iemand die de trein mist kan bij de één voor stress zorgen, maar de ander wacht rustig de volgende trein af. Bovendien hangt de ervaring van of iets een stressor is of niet af van de mogelijkheden die je hebt om met stress om te gaan. Als je bijvoorbeeld zelf een wiel van de auto kan verwisselen, zul je bij een lekke band minder snel in paniek raken dan bij iemand die dat niet zelf kan. Ook kan stress van korte duur zijn, zoals een moeilijke presentatie op je werk, of van langere duur, zoals bij een scheiding of continue werkdruk.

De reactie die volgt op een interne of externe stressor wordt ook wel de stressrespons genoemd.

Het mechanisme van de stressrespons

Het zenuwstelsel
Alvorens op het mechanisme van de stressrespons in te gaan, is het goed om iets meer te weten over het zenuwstelsel.
Het lichaam beschikt over een centraal en een perifeer zenuwstelsel. Het centrale zenuwstelsel wordt ook wel het centrale regelorgaan genoemd en bevindt zich in de hersenen en in het ruggemerg. Het perifere zenuwstelsel omvat de ruggemergzenuwen en zenuwen die naar het centrale zenuwstelsel in de hersenen lopen. De ruggemergzenuwen lopen naar alle organen en spieren in het lichaam en zijn sterk vertakt.

Qua functie kunnen het centrale en perifere zenuwstelsel ook ingedeeld worden. Beide zenuwstelsels omvatten tezamen het willekeurige en het autonome zenuwstelsel. Het willekeurige zenuwstelsel is betrokken bij al onze bewuste bewegingen, zoals praten tegen iemand of iets van de grond pakken.

Het autonome zenuwstelsel is een zelfstandig opererend zenuwstelsel die verscheidene lichaamsfuncties regelt waar wij geen directe invloed op hebben. Het bestaat uit het sympathische en parasympathische zenuwstelsel. Het sympathische zenuwstelsel is het zenuwstelsel die kort gezegd gericht is op in actie komen. Er komt energie vrij in de spieren en de ademhaling en hartslag gaan omhoog. De spijsvertering wordt op een laag pitje gezet en andere organen worden minder doorbloed.

Het parasympathische zenuwstelsel werkt tegenovergesteld aan het sympathische zenuwstelsel, en is gericht op herstel en rust van het lichaam. De organen worden nu juist goed doorbloed, waarbij de spijsvertering gestimuleerd wordt en er minder energie naar de spieren gaat. Bij stress speelt vooral het autonome, sympathische zenuwstelsel een rol.

De stressrespons

Als er eenmaal een stressrespons in het lichaam is, uit deze zich op verschillende niveaus in ons lichaam:

Chemische veranderingen
Er vinden bij stress op twee manieren chemische veranderingen in het lichaam plaats: via een snelle en via een langzame route. Bij de snelle route komen er via het sympathische zenuwstelsel adrenaline en noradrenaline vrij door het bijniermerg. De langzame route verloopt via de hypothalamus-hypofyse-bijnierschors en komt pas later opgang. De bijnierschors produceert cortisol en zal, net als adrenaline en noradrenaline, zorgen voor een keten aan fysiologische reacties.

Fysiologische veranderingen
De adrenaline en noradrenaline zorgen ervoor dat we klaar zijn om in actie te komen. Onze hartslag wordt verhoogd, zodat zuurstof en bloed gemakkelijker rondgepompt kan worden. Ook wordt onze bloeddruk hoger en verwijden onze pupillen. Daarbij wordt bloed onttrokken van onze organen en naar de spieren gestuurd, waardoor onze stofwisseling vertraagt. Cortisol daarentegen laat de suikerspiegel stijgen en versnelt ons metabolisme. Hierdoor hebben we genoeg energie om de stressvolle situatie aan te kunnen.

Cognitieve veranderingen
De stresshormonen die vrijkomen bij een stressor hebben ook een effect op de hersenen. Zo komen we door de grote hoeveelheid aan stresshormonen in een verhoogde staat van arousal. Ook kunnen we sneller handelen en worden onze zintuigen aangescherpt. Bovendien stimuleert stress de aandachts- en oriëntatiefuncties en verbetert het ons geheugen voor stressors.

Drie fasen
De lichamelijke veranderingen die plaatsvinden bij een stressrespons kunnen ook wel ingedeeld worden in drie fasen: de alarmfase, de weerstandfase en de uitputtingsfase. Gedurende de alarmfase is de weerstand van het lichaam voor even verlaagd. Tijdens de weerstandfase wordt de weerstand even verhoogd, om daarna bij de uitputtingsfase weer verlaagd te zijn en uiteindelijk weer op het normale niveau uit te komen.

Als de stress kort duurt, zoals bij een deadline de volgende dag, kan het lichaam herstellen van een stressrespons. Het cortisolgehalte daalt weer en de weerstand van het lichaam herstelt zich na de uitputtingsfase. Als de stressoren zich echter snel na elkaar opvolgen, kan het lichaam niet geheel herstellen en is sprake van chronische stress. Er kunnen dan allerlei lichamelijke problemen optreden.

Wat gebeurt er in het lichaam bij chronische stress?

Zoals gezegd is bij stress vooral het sympathische zenuwstelsel actief, en is dit bij rust vooral het parasympathische zenuwstelsel. Bij chronische stress kan er een disbalans ontstaan tussen de twee verschillende zenuwstelsels: een overactief sympatisch zenuwstel en een onderdrukt parasympathisch zenuwstelsel. Veel verschijnselen bij chronische stress kunnen dan ook gerelateerd worden aan de verstoring van dit evenwicht. Daarnaast zorgt de route vanuit de bijnierschors en (te grote) aanmaak van cortisol voor veel negatieve effecten bij chronische stress.

Hyperventilatie

Bij chronische stress kan hyperventilatie ontstaan. Normaal gesproken ademen we eenzelfde hoeveelheid zuurstof in als koolstofdioxide uit. Als we veel stress ervaren, kan de ademhaling ongemerkt versnellen, waardoor er een te snelle uitwisseling van de gassen in de longen plaatsvindt: er gaat teveel zuurstof in en er blijft te weinig koolstofdioxide over. Hierdoor wordt de zuurgraad in de longen te laag. Dit wordt hyperventilatie genoemd. Je kunt last krijgen van benauwdheid, duizeligheid, tintelende ledematen, steken op de borst en kramp. Ook kun je flauw worden en je angstig voelen.

Koude handen en voeten

Mensen die langdurig blootgesteld zijn aan stress kunnen last krijgen van koude handen en voeten. Dit heeft te maken met het perifere zenuwstelsel. Bij veel spanning en stress laat dit zenuwstelsel het bloed vooral naar de belangrijke organen laat gaan. De (uiteinden van de) ledematen krijgen dan minder bloed, zoals je handen en voeten, zodat ze koud aanvoelen.

Wazig zien, dubbelzien

Bij chronische stress kunnen problemen met het zicht ontstaan. Dit komt doordat de oogspieren bij stress van chronische aard dusdanig gespannen zijn dat de gezichtsscherpte afneemt.

Duizeligheid

Er zijn een aantal manieren waarop chronische stress kan leiden tot duizeligheid. Allereerst kan hyperventilatie ervoor zorgen dat je duizelig wordt. Dit heeft te maken met de lage zuurtegraad van het bloed, waardoor ook het bloed in de hersenen zuurder is en je duizelig kan laten voelen. Een ander mechanisme van duizeligheid door stress komt doordat je bij stress alert wordt. Lichaamssignalen en signalen uit de omgeving pik je eerder op. Hierdoor kan het voor je hersenen moeilijker zijn om de binnengekomen informatie goed te verwerken, waardoor je uiteindelijk een duizelig gevoel kan krijgen.

Spier- en gewrichtsproblemen

Bij chronische stress kunnen problemen in de spieren en gewrichten ontstaan. Dit komt doordat bij voortdurende stress de spieren van het lichaam continu aangespannen worden en weinig tijd krijgen om te herstellen. Hierdoor ontstaat verzuring in de spieren, waardoor het bewegen van bijbehorende gewrichten kan worden bemoeilijkt en pijnlijk kan worden, zoals de nek en de rug.

Hart- en vaatproblemen

Doordat bij stress de bloeddruk verhoogd wordt en er daarmee ook meer druk op het hart is, kunnen er bij chronische stress problemen in de bloedvaten komen. Tevens wordt de kans op een hartaanval vergroot.

Slaapproblemen en moeheid

Er zijn twee manieren waarop slapen kan worden geremd bij chronische stress. De grote hoeveelheden cortisol die bij chronische stress vrijkomen hebben een remmende invloed op slapen, aangezien het de hersenen activeert in plaats van in rusttoestand brengt. Dit geldt ook voor adrenaline.

Daarnaast kan ACTH, dat vanuit de hypofyse zorgt voor de aanmaak van cortisol, omgezet worden in αMSH, wat eveneens de hersenen activeert en voor slaapproblemen kan zorgen. Verder remt gezond slapen het stresssysteem, en is de hoeveelheid aan stresshormonen bij een gebrek aan slaap sowieso hoger. Er ontstaat zodoende een vicieuze cirkel, waarbij te weinig slaap leidt meer stresshormonen en daardoor meer slaapproblemen.

Slaapproblemen zijn bovendien één van de grootste oorzaken van moeheid, die mensen met chronische stress vaak voelen. Hierbij moet gezegd worden dat ook veel andere stressgerelateerde factoren de moeheid zullen veroorzaken, zoals lichamelijke pijnen en een lage weerstand.

Maag- en darmproblemen

Bij chronische stress kan de toegenomen spanning in het lichaam ook op de maag en de darmen slaan. Zenuwen rondom de maag kunnen ervoor zorgen dat de maag dusdanig onder spanning staat, waardoor het verteren van voedsel bemoeilijkt wordt. Dit begint al in de slokdarm, waardoor slikken lastiger gaat, en kan bij de maag zich uiten in braken. In feite wordt het parasympathische zenuwstelsel dan onderdrukt, waardoor processen van de maag maar ook andere organen in de buikstreek minder goed doorbloed worden. De darmen zijn daarbij ook vaak onderhevig aan chronische stress. Door de toegenomen spanning op de darmen kunnen darmkrampen, diarree, een opgeblazen gevoel en verstopping ontstaan.

Verlaagde weerstand

Zoals aangegeven moet het lichaam na elke stressrespons herstellen, om zo de weerstand weer naar het oorspronkelijke niveau te krijgen. Hoe vaker het stresssysteem met de drie fasen geactiveerd wordt, hoe groter de kans dat dit oorspronkelijke niveau niet wordt behaald en de weerstand (te) laag blijft. Bovendien beïnvloeden grotere hoeveelheden cortisol de werking van het immuunsysteem, waardoor je vatbaarder bent voor bacteriën en virussen.

Cognitieve gevolgen

Grote hoeveelheden cortisol hebben een negatief effect op de hippocampus, het hersengebied waar zich de geheugenfuncties in bevinden. Vergeetachtigheid en geheugenproblemen komen dan ook vaak voor bij mensen die langdurig blootgesteld zijn aan stress. Daarnaast kan de amygdala worden aangetast bij lange periodes van stress. De amygdala houdt zich vooral bezig met de verwerking en aansturing van emoties. Bij chronische stress is het dan ook voor veel mensen moeilijk om emoties goed in te schatten en adequaat te reageren. Angst en agressie liggen dan op de loer.

Wederzijdse beïnvloeding

Tenslotte is het nog van belang te noemen dat bovenstaande lichamelijke en cognitieve problemen door chronische stress elkaar ook onderling zullen beïnvloeden. Zo kun je van erge pijn in je gewrichten in de stress schieten omdat je moeilijker kan bewegen en niet weet wanneer het over gaat. Ook kunnen slaapproblemen ervoor zorgen dat je minder controle hebt over je emoties, en sneller geïrriteerd en/of van slag bent.

Tot slot

Al met al kunnen er veel lichamelijke en cognitieve problemen ontstaan als iemand langdurig onder stress staat. In die zin kan chronische stress als een ernstig probleem voor de gezondheid gezien worden. Het is dan ook belangrijk om alert te zijn op signalen van stress, om er zo snel mogelijk iets aan te doen en de oorzaak aan te pakken.