Biologie van de menstruatiecyclus
Als een meisje in de puberteit komt, zal zij beginnen te menstrueren. Een maandelijks ongemak, met bloedingen die vaak gepaard gaan met pijnklachten. De uitwendig merkbare bloeding is het eind van de cyclus die een vrouw vruchtbaar maakt. Iedere maand komt een eicel tot ontwikkeling en bereidt de baarmoeder zich voor op een mogelijke zwangerschap. Wordt zij niet bevrucht, dan wordt het reeds ontwikkelde weefsel afgescheiden. Deze cyclus herhaalt zich tot een vrouw in de menopauze komt.Menstruatiecyclus
- De vrouwelijke voortplantingsorganen
- De cyclus
- De ovaria cyclus
- De uterus cyclus
- Anticonceptie door manipulatie van de cyclus
- De menopauze
- Abnormaliteiten van de menstruatiecyclus
De vrouwelijke voortplantingsorganen
Figuur 1: de vrouwelijke geslachtsorganen (Fallopian tube = eileider) / Bron: CDC, Mysid, Wikimedia Commons (Publiek domein)Veroudering van de eicellen
Doordat er vanaf de geboorte geen vernieuwing van de eicellen plaatsvindt, zijn deze cellen onderhevig aan veroudering. Hoe langer een cel blootstaat aan schadelijke invloeden van buitenaf, des te groter is de kans dat er schade optreedt aan het genetische materiaal van de cel. Zo neemt vanaf een leeftijd van 25 jaar de vruchtbaarheid van de vrouw gestaag af, omdat de kans dat de tot ontwikkeling gekomen eicel geen levensvatbare vrucht oplevert, toeneemt. Ook neemt de kans op het krijgen van een kind met het Syndroom van Down toe, vanwege het afnemen van de kwaliteit van het DNA-splitsingssysteem, waardoor een extra kopie van chromosoom 21 in de eicel terechtkomt. Daarom wordt aan zwangere vrouwen vanaf 36 jaar de optie van screening op het Syndroom van Down aangeboden.
Doordat er vanaf de geboorte geen vernieuwing van de eicellen plaatsvindt, zijn deze cellen onderhevig aan veroudering. Hoe langer een cel blootstaat aan schadelijke invloeden van buitenaf, des te groter is de kans dat er schade optreedt aan het genetische materiaal van de cel. Zo neemt vanaf een leeftijd van 25 jaar de vruchtbaarheid van de vrouw gestaag af, omdat de kans dat de tot ontwikkeling gekomen eicel geen levensvatbare vrucht oplevert, toeneemt. Ook neemt de kans op het krijgen van een kind met het Syndroom van Down toe, vanwege het afnemen van de kwaliteit van het DNA-splitsingssysteem, waardoor een extra kopie van chromosoom 21 in de eicel terechtkomt. Daarom wordt aan zwangere vrouwen vanaf 36 jaar de optie van screening op het Syndroom van Down aangeboden.
De cyclus
De menstruatiecyclus kan op twee manieren worden gedefinieerd: als de gebeurtenissen die zich afspelen in de ovaria of als de gebeurtenissen die zich afspelen in de baarmoeder. Beide zullen hier worden toegelicht (zie ook figuur 2).
Figuur 2: de ovaria cyclus (granulosacellen en theca cellen zijn de celtypen van het follikel; een '+' staat voor stimulering, een '-' voor remming)De ovaria cyclus
De folliculaire faseDe hypofyse (een deel van de hersenen) geeft hormonen af die invloed hebben op de geslachtsorganen: FSH en LH. Deze hormonen zorgen ervoor dat de follikels beginnen te groeien en het hormoon oestrogeen produceren. Oestrogeen heeft een negatieve feedback op de hypofyse: de afgifte van FSH en LH wordt geremd, waarmee wordt voorkomen dat meerdere follikels tot ontwikkeling komen. Door middel van een positieve feedback stimuleert oestrogeen haar eigen productie, zodat de reeds tot ontwikkeling gekomen follikels aangezet worden tot verdere ontwikkeling. Bij ieder stadium van de folliculaire ontwikkeling ondergaan sommige follikels artresie (hormoongereguleerde celdood), zodat uiteindelijk gewoonlijk slechts één follikel het eindstadium bereikt. Het overgebleven follikel produceert naast oestrogeen, ook de hormonen progesteron en inhibin. Het laatste werkt remmend op de afgifte van FSH. De concentraties oestrogeen en progesteron bereiken een piekwaarde. Dit verhoogt de gevoeligheid van de hypofyse voor het hormoon GnRH (geproduceerd door de hypothalamus, een ander hersendeel), waardoor deze wordt aangezet tot het produceren van een grote hoeveelheid LH (de LH surge geheten). De LH surge maakt de laatste stap in de oöcytontwikkeling mogelijk: er vindt een celdeling plaats, meiose geheten, waarbij het genetische materiaal zich halveert (om later weer aangevuld te kunnen worden door het DNA van een zaadcel).
De ovulatie
Als het follikel volgroeid is, vindt uitscheiding van de eicel plaats naar de eileider. Hier kan de eicel in aanraking komen met een zaadcel, resulterend in bevruchting. Soms komt het voor dat meerdere follikels het eindstadium hebben bereikt. In dat geval komt meer dan één oöcyt in de eileider terecht. Op deze wijze kan een twee-eiïge tweeling ontstaan.
Luteale/postovulatie fase
Het gescheurde follikel verandert in een zogenoemd corpus luteum. Dit lichaampje scheidt oestrogeen en progesteron uit, welke de voorbereiding op een zwangerschap voortzetten. Als er geen zwangerschap optreedt, zal het corpus luteum na 2 weken ophouden met functioneren. We spreken dan van het corpus albicans. Doordat de productie van oestrogeen en progesteron afneemt, valt de remmende werking op de hypofyse weg. Deze hervat zodoende weer de productie van FSH en LH, waarmee de cyclus opnieuw begint.
De uterus cyclus
ProliferatiefaseOnder invloed van het door de ontwikkelende follikels geproduceerde oestrogeen, in de late folliculaire fase, wordt er een nieuwe laag in het endometrium (de "bekleding" van de baarmoeder) gevormd. Dit gaat gepaard met een verhoogde bloedvoorziening naar de baarmoeder. Tevens wordt er mucus in de baarmoederhals (cervix) geproduceerd, die de intrede van sperma in de baarmoeder vergemakkelijkt.
Secretiefase
Tijdens de luteale fase van de ovaria maken de endometriale cellen een voorraad van nutriënten (lipiden en glycogeen) aan, wat dient als voeding voor een embryo zolang de placenta nog tot ontwikkeling moet komen. Tevens zorgt progesteron voor een verdikking van de cervicale mucus, zodat bacteriën noch sperma nog de baarmoeder in kunnen komen. Of het huidige endometrium in stand blijft, hangt af van de aanwezigheid van progesteron. Zodra de productie van dit hormoon gestaakt wordt door de degeneratie van het corpus luteum, vermindert de bloedvoorziening naar de oppervlakkige laag van het endometrium, waardoor deze afsterft.
Menses
Bij het uitblijven van een bevruchting wordt de oppervlakkige laag van het endometrium uitgescheiden, in de vorm van menstruatiebloed. Ten tijde van de menstruatie is reeds de folliculaire fase van de ovaria cyclus op gang gekomen, waarmee het proces weer van voor af aan begint.
Anticonceptie door manipulatie van de cyclus
De processen in de menstruatiecyclus dienen als voorbereiding van een zwangerschap. Verschillende anticonceptiemiddelen ontlenen hun werking dan ook aan het verstoren van de menstruatiecyclus. Er zijn verschillende soorten orale anticonceptiva ("de pil"):Combinatie van oestrogeen met progestogeen
Oestrogeen remt de afgifte van FSH, en daarmee de ontwikkeling van follikels. Progestogeen remt de afgifte van LH en daarmee de ovulatie, evenals het faciliteren van de sperma-intrede. Bovendien zorgen beide hormonen ervoor dat het endometrium wordt veranderd, waardoor de implantatie van een bevruchte eicel wordt geremd.
Alleen progestogeen
Dit werkt primair op de cervicale mucus. Zodoende is deze pil minder betrouwbaar dan de gecombineerde pil.
Er zijn ook anticonceptiva die alleen oestrogeen bevatten. Deze moeten intramusculair (in spieren) of subcutaan (onderhuids) worden ingebracht, aangezien inname via het spijsverteringsstelsel resulteert in afbraak van oestrogeen, waardoor het niet meer werkzaam is.
De menopauze
Rond de leeftijd van 50 jaar verliezen de ovaria het vermogen om op de hypofysehormonen te reageren, waardoor de processen in de menstruatiecyclus niet langer kunnen plaatsvinden. Een vrouw stopt dan met menstrueren en is definitief onvruchtbaar. We spreken van de menopauze.Vroegtijdige menopauze
De menopauze treedt niet altijd op latere leeftijd in. Vroegtijdige menopauze kan het gevolg zijn van de therapie tegen borstkanker. Vaak zijn kankercellen in de borst afhankelijk van de vrouwelijke geslachtshormonen, vandaar dat het vernietigen van ovariumweefsel kan leiden tot remissie van de tumor. Deze behandeling brengt echter ook grote nadelen met zich mee, op de eerste plaats onvruchtbaarheid. Het wegvallen van de oestrogeenproductie leidt tevens tot vermindering van de botkwaliteit: type I osteoporose. Deze aandoening levert grote beperkingen in het verrichten van dagelijkse activiteiten, door het hoge risico op botbreuken.
De menopauze treedt niet altijd op latere leeftijd in. Vroegtijdige menopauze kan het gevolg zijn van de therapie tegen borstkanker. Vaak zijn kankercellen in de borst afhankelijk van de vrouwelijke geslachtshormonen, vandaar dat het vernietigen van ovariumweefsel kan leiden tot remissie van de tumor. Deze behandeling brengt echter ook grote nadelen met zich mee, op de eerste plaats onvruchtbaarheid. Het wegvallen van de oestrogeenproductie leidt tevens tot vermindering van de botkwaliteit: type I osteoporose. Deze aandoening levert grote beperkingen in het verrichten van dagelijkse activiteiten, door het hoge risico op botbreuken.
