Vitamine K: functies, voedingsbronnen en aanvullen tekorten

De in vet oplosbare vitamine K werd al in 1929 ontdekt door de Deense onderzoeker Henrik Dam en in 1935 officieel erkend als vitamine. Bij veel mensen is bekend dat vitamine K een grote rol speelt bij stolling van het bloed, maar vitamine K gaat ook aderverkalking tegen en stimuleert de stofwisseling in het botweefsel. Suppletie van extra vitamine K vindt plaats bij pasgeboren baby’s, bij patiënten die antibiotica gebruiken, en bij mensen met een slecht eetpatroon of verminderde darmfunctie. Vitamine K is verkrijgbaar in druppelvorm, maar kan ook via normale voeding worden opgenomen.

Vitamine K en haar functie bij de bloedstolling

Vitamine K staat vooral bekend om haar rol in de bloedstolling. De Deen Henrik Dam ontdekte in 1929 een stof die onmisbaar was voor het stollen van bloed. Deze stof werd door Henrik Dam coagulatievitamine genoemd, coagulatie betekent bloedstolling en in het Deens wordt dit als Koagulation geschreven, afgekort met een letter K. In 1935 werd het bestaan van de vitamine officieel erkend en in 1939 (Henrik Dam) en 1940 (Edward Adelbert Doisy) werden de chemische varianten K1 en K2 uit voeding geïsoleerd, terwijl even daarvoor door de Amerikaanse onderzoekers Almquist en Stokstad de chemische structuur geheel in kaart was gebracht. De werking van vitamine K met betrekking tot de bloedstolling berust op het activeren van stollingsfactoren in de lever, het betreft de stollingsfactoren II, VII, IX en X, proteïne–C en proteïne–S. Een tekort aan vitamine K betekent dat er te weinig stollingsfactoren worden geactiveerd en kan dan oorzaak zijn van langer bloedende wondjes. Een gezond persoon heeft in de lever voor ongeveer 2 maanden aan reserves van vitamine K opgebouwd, dus kan in theorie nog 2 maanden vooruit indien aanvoer van nieuwe vitamine K geheel zou stoppen. Volwassenen hebben ongeveer 75 microgram (µg) tot 120 µg per dag nodig, kinderen 35 µg, er is geen maximum bekend dat schadelijk zou zijn, wel moeten mensen die antistollingsmiddelen slikken oppassen met supplementen die meer dan 100 µg vitamine K bevatten.

Andere functies

Naast het activeren van bloedstollingsfactoren speelt vitamine K ook een grote rol bij de stofwisseling in het bot. Via het eiwit osteocalcine wordt de botmineralisatie gereguleerd en de werking van osteocalcine is afhankelijk van vitamine K, mogelijk helpt vitamine K op deze wijze ook bij het voorkomen van osteoporose (botontkalking). Eveneens is vitamine K belangrijk voor gezonde vaatwanden, vitamine K gaat kalkafzetting in de aderen tegen via activering van het eiwit matrix-Gla-proteïne (afgekort MGP). MGP remt kalkafzetting af, de aderen slippen zo minder snel dicht en de elasticiteit van de aderen wordt gecontinueerd. Vitamine K2 speelt ook een rol in de celdeling, celdifferentiatie en celmigratie via betrokkenheid bij de aanmaak van het regulerende Gla-eiwit Gas6. In alle functies komt naar voren dat vitamine K óf belangrijke eiwitten activeert dan wel betrokken is bij de aanmaak ervan.

Soorten vitamine K en voorkomen in voeding

Vitamine K bestaat in de verschillende vormen K1, K2 en K3, het type wordt bepaald door de lengte en structuur van een zijketen op de derde positie van het molecuul. De eerste twee varianten betreffen de actieve vorm van vitamine K, de derde variant is een inactieve provitamine, deze bevat geen zijketen en wordt alleen als supplement aan diervoeding toegevoegd. Vitamine K2 wordt onderverdeeld in meerdere varianten met als toevoeging bijvoorbeeld MK4 of MK9. Het getal achter "MK" geeft de lengte van de specifieke zijketen aan.

Er zijn verschillende bronnen van vitamine K. Vitamine K1 zit vooral in groene bladgroenten zoals spinazie of boerenkool, en zit ook in broccoli, spruitjes, bloemkool, algen en plantaardige oliën. Eveneens zit vitamine K1 in kleine hoeveelheden in zuivel, brood en fruit. 90% van alle vitamine K die we via voeding binnenkrijgen betreft vitamine K1. Vitamine K2 zit in lage concentraties in vlees, kip, melk, kaas, eieren, eidooier en schimmelkaas (gefermenteerde producten), en wordt bovendien in beperkte mate gemaakt door bacteriën in de dikke darm. Opgemerkt moet worden dat de MK4-variant van vitamine K2 niet door bacteriën wordt aangemaakt, maar door mensen en dieren zelf uit vitamine K1. De MK6- tot en met MK9-varianten worden wel door bacteriën aangemaakt. Vitamine K3, de provitamine, wordt in het lichaam omgezet in vitamine K2. Hoewel vitamine K3 wel degelijk door bacteriën kan worden aangemaakt wordt het toch vaak beschouwd als een synthetische variant. Voor alle vitamine K-soorten geldt dat gezonde mensen met een normaal gevarieerd eetpatroon voldoende binnenkrijgen en zich geen zorgen hoeven te maken over eventuele tekorten.

Overzicht met een aantal eigenschappen van vitamine K op een rij:

In welke gevallen is er sprake van een tekort en is suppletie zinvol?

Tekort van vitamine K bij baby’s

Pasgeboren baby’s hebben nog een tekort aan vitamine K omdat vitamine K tijdens de zwangerschap niet via de placenta door de moeder doorgegeven kan worden. Baby’s kunnen vitamine K ook nog niet goed zelf aanmaken omdat de gehele darmflora in de darmen nog moet worden opgebouwd. Tevens bevat moedermelk te weinig vitamine K - slechts 1 tot 2 microgram (µg) per liter - om in de algehele behoefte te voorzien. Om al deze redenen wordt, om bloedingen te voorkomen, in de eerste drie maanden na de geboorte bij baby’s die enkel borstvoeding krijgen extra vitamine K gegeven gedurende de periode vanaf dag 8 tot en met 3 maanden na de geboorte. De dosering bedroeg eerst 25 µg per dag, maar dit is begin 2011 door de Gezondheidsraad verhoogd naar 150 µg per dag. Deze suppletie geldt dus alleen voor met de borst gevoede baby's, baby's die met de fles worden gevoed krijgen al 60 µg vitamine K per liter flesvoeding binnen. Daarnaast geldt voor alle baby's (zowel met de borst- als met de fles gevoede) dat direct na de geboorte 1000 µg, oftewel 1 milligram vitamine K eenmalig wordt toegediend.

Als vitamine K wordt toegediend (dit gebeurt in druppelvorm) aan baby's die alleen borstvoeding krijgen, dan moet dit gebeuren tijdens de borstvoeding. Reden hiervoor is dat tijdens het drinken van melk de galproductie van de baby op gang komt, gal is nodig om vitamine K goed door het spijsverteringskanaal op te kunnen laten nemen. Een voorbeeld van vitamine K-druppels is die van Davitamon, uw apotheek, huisarts of consultatiebureau weet hier uiteraard alles van en is dé aangewezen persoon voor advies.

Antibiotica en een tekort aan vitamine K

Patiënten die langdurig antibiotica moeten gebruiken, bijvoorbeeld om een bacteriële infectie te bestrijden, hebben kans op een tekort aan vitamine K. Vitamine K zit niet alleen in ons voedsel maar wordt, zoals gezegd, ook in de darmen aangemaakt door darmbacteriën. Bij antibioticagebruik wordt de darmflora aangetast, dit betekent dat niet alleen de vitamine K producerende bacteriën worden vernietigd, maar ook het algehele vermogen van de darmen om voedsel op te kunnen nemen. Na beëindiging van de antibioticakuur moet de darmflora zich weer opnieuw herstellen, en dit duurt wel even. Over de aantasting van de darmfunctie als gevolg van antibioticagebruik bestaat veel discussie tussen de reguliere geneeskunde en de natuurgeneeskunde, maar het kan zeker geen kwaad om tijdens een antibiotacakuur extra vitamine K te slikken, zolang de maximale dosis in de bijsluiter maar goed geraadpleegd worden. Let tijdens een antibioticakuur ook goed op verschijnselen als een bloedneus, of bloedblaren, dit kan een teken zijn dat tekorten aan vitamine K zijn opgetreden. Het gehalte aan vitamine K in het bloed kan overigens ook getest worden door de huisarts.

Andere oorzaken van een tekort of extra behoefte aan vitamine K

Kans op een tekort aan vitamine K speelt ook een rol bij ziektes waarbij de darmfunctie is afgenomen, zoals ziekte van Crohn, bij darmoperaties, of bij een slecht eetpatroon. Daarnaast is er een kans op een tekort aan vitamine K bij een slecht werkende lever, leverbeschadiging of bij het slikken van antistollingsmiddelen. Verder wordt een tekort aan vitamine K genoemd bij mensen met niertransplantaties en dialysepatiënten (nierpatiënten). Ook in al deze gevallen is extra suppletie van vitamine K aan te raden en kan het bloed getest worden door de huisarts.