Wat is het valrisico van ouderen en hoe voorkom je vallen?

Vallen komt vaak voor onder ouderen. Eenderde van de thuiswonende 65-plussers valt tenminste een keer per jaar. Mensen wonen langer thuis en daardoor neemt het valrisico in de thuissituatie toe. In 2017 bezochten 102.000 Nederlandse ouderen na een valincident de Spoedeisende Hulp (Stam, C., 2018). Dat betekent dat elke vijf minuten een oudere zich meldt op de Eerste Hulp na een val. Een stijging van 40% ten opzichte van 2007, veel hoger dan te verwachten was op basis van de vergrijzing. Elke dag sterven er gemiddeld elf 65-plussers aan de gevolgen van een val. Er is al veel aandacht voor valpreventie, maar nog lang niet genoeg.

• Hoe kan vallen gebeuren?
• De screening van het valrisico
• Oorzaken van vallen
• Wanneer valpreventie?
• Wat werkt in valpreventie?
• Tai chi als valpreventie
• Loop je zelf gevaar te vallen?

Regelmatig worden we in het nieuws opgeschrikt door verhalen van ouderen die zijn gevallen. Soms liggen mensen na een val dagenlang hulpeloos in hun eigen huis, te wachten tot een vriendelijke buurvrouw of buurman of een familielid of vriend(in) langskomt. Soms kent een valpartij een dodelijke afloop. Zeker nu ouderen langer thuis wonen en er meer sprake is van eenzaamheid onder ouderen, onder meer door het wegvallen van geliefden, vrienden en bekenden en het verdwijnen van netwerken zoals kerk en buurtvereniging. Vooral oudere mannen en mensen vanaf 90 jaar lopen steeds meer risico op vallen, met mogelijk ernstig letsel tot gevolg. Een valpartij, met bijvoorbeeld een gebroken heup tot gevolg, leidt vaak tot verlies van zelfstandigheid en mindere kwaliteit van leven. Daarbij kan het risico op eenzaamheid groter worden, wanneer je aan huis bent gekluisterd.

Hoe kan vallen gebeuren?

Uit een analyse in 2017 (Stam, C., 2018) van de ouderen die de Spoedeisende Hulp (SEH) bezochten blijkt dat een kwart van de ouderen is gevallen door struikelen, bijvoorbeeld over een steen, vloerbedekking, drempel of stoeptegel of -rand. In 10% van de gevallen is een oudere van een trap of ladder gevallen en in acht van de honderd valincidenten zijn ouderen uitgegleden of ergens, zoals een bed of stoel, vanaf gevallen.

De screening van het valrisico

Iedereen kan vallen. Altijd en overal. Jong en oud. Maar het risico om te vallen neemt voor volwassenen toe naarmate men ouder wordt. Maar als je tijdig een verhoogd risico om te vallen signaleert en de oorzaken hiervan kunt aanpakken kun je de kans op een valincident verkleinen. Dit kun je doen door je bewust te zijn van de risico's en de adviezen om met deze risico's om te gaan op te volgen.

Eenvoudige risicoschatting

Het valrisico van een oudere kan allereerst bepaald worden op basis van twee factoren:

1. de valgeschiedenis en
2. de moeite met bewegen, lopen of balans houden.

Als je al eens eerder bent gevallen is het risico dat je weer valt groter. En als je moeizaam beweegt of sneller je evenwicht verliest kun je eerder vallen. Op het moment dat je dan weer gaat lopen met pijn is het risico om weer te vallen nog weer groter. Je hebt misschien nog pijn of ongemak overgehouden aan je eerdere val en loopt mogelijk wat meer krampachtig of voorzichtig. Juist daardoor kun je weer vallen.

Als je op basis van deze eerste risicoschatting denkt dat het valrisico is verhoogd, kun je een valanalyse (laten) uitvoeren. Dat is een uitgebreider risico-onderzoek. Dit kan door een huisarts of andere zorgverlener, maar ook een mantelzorger of jezelf kunnen een goede inschatting maken.

Uitgebreide risicobeoordeling

Door een uitgebreidere risicobepaling, de zogenaamde valanalyse (ontwikkeld door VeiligheidNL), kun je bepalen in hoeverre je risico loopt op vallen en wat je er dan eventueel aan kunt doen. Door dit screeningsinstrument te gebruiken, kun je het valrisico objectief inschatten en beoordelen.

Oorzaken van vallen

Er kunnen een aantal valrisicofactoren worden onderscheiden die het risico om te vallen verklaren:

• Valgeschiedenis; Door te luisteren naar het verhaal van de eerdere valincidenten kun je inzicht krijgen in de oorzaak van eerder vallen.
• Voetproblemen/schoeisel; Eelt, voetafwijkingen en niet passend schoeisel kunnen het valgevaar doen toenemen.
• Mobiliteitsproblemen; Dit is een van de grootste risico's bij vallen, door het trainen van spierkracht en balans kun je problemen met lopen en opstaan voorkomen.
• Cognitie en stemming; Achteruitgaan in cognitie levert extra valgevaar op. Dit geldt ook voor een verminderde stemming.
• Gezichtsvermogen; Bij ouderen kan het zicht snel achteruit gaan dus een jaarlijkse controle is aanbevolen.
• Medicatiegebruik; Bij ouderen komen relatief meer bijwerkingen voor en daarbij is het risico op overdosering groter (met mogelijk weer meer kans op bijwerkingen).
• Valangst; Wanneer je bang bent om te vallen (of dat nu komt door een eerdere val of door de toegenomen kwetsbaarheid), kun je bepaalde activiteiten gaan vermijden, waardoor spierkracht, coördinatie en flexibiliteit afnemen. Hierdoor kun je sneller vallen en kom je mogelijk in een neerwaartse spiraal.
• Duizeligheid; Ouderen kunnen last hebben van bloeddrukproblemen zodat je wanneer je recht op staat duizelig wordt (orthostatische hypotensie).
• ADL-afhankelijkheid; Als je moeite hebt met algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL), zoals eten, wassen geeft dit alleen al een hoger risico op vallen.
• Leefstijl; veel alcohol drinken, zwaar tafelen, laat naar bed gaan, en dergelijke kunnen het valrisico vergroten.
• Gewrichtsproblemen; Zoals artrose, jicht en reuma zorgen voor extra valrisico.
• Ondervoeding; Door ouder worden, ziekte en verminderde lichamelijke activiteit verliezen we spiermassa en spierfunctie. Dit heet sarcopenie. Lichamelijke activiteit, met name krachtsport zorgt ervoor dat spieren behouden blijven. Door voldoende eiwitten te eten kun je helpen je spiermassa vast te houden. Vitamine D-supplementen, die de opname van eiwit bevorderen, zijn aanbevolen.
• Omgevingsfactoren; Zoals slechte verlichting, losliggende vloerbedekking, en dergelijke kunnen het persoonlijke valrisico verhogen.
• Voor ouderen met osteoporose geldt dat dit leidt tot een hoger fractuurrisico. Het valgevaar is niet per se hoger, maar het daarmee gepaard gaande risico op extra letsel wel.

Wanneer valpreventie?

Valpreventie is aanbevolen wanneer het risico op vallen is verhoogd. Valpreventie is absoluut nodig wanneer een oudere is gevallen met letsel tot gevolg of al twee of meer keer is gevallen in het afgelopen jaar of problemen heeft met lopen en evenwicht.

Wat werkt in valpreventie?

Bij valpreventie is het belangrijk om verschillende oorzaken tegelijk aan te pakken, zo adviseert de Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVKG) in haar richtlijnen.

Vitaminen en voedingssupplementen

De Gezondheidsraad adviseert dagelijks minimaal een kwartier buiten door te brengen voor de aanmaak van vitamine D en voldoende calcium en eiwitten in je voeding tot je te nemen. Voor mensen met een donkere huidskleur, ouderen met osteoporose, mensen die niet veel buiten komen en ouderen vanaf 70 jaar is tenminste 20 microgram extra vitamine D aanbevolen. Daarnaast is extra calciuminname nodig en zijn ook extra eiwitten noodzakelijk om spierweefselafname te voorkomen.

Aanpassen externe risicofactoren

Door de woon- en leefomstandigheden aan te passen, kun je valincidenten voorkomen. Maak een melding bij de gemeente over eventuele losliggende stoeptegels, zorg voor goede verlichting in huis (en daarbuiten), vervang tapijt voor zeil (ook wanneer je met een rollator loopt kan dit veiliger zijn), laat drempels in huis verwijderen, zorg voor een bedpapegaai (zodat je je in bed liggend kunt optrekken tot zitstand, waarna je gemakkelijker uit bed kunt stappen). Afhankelijk van de persoonlijke omstandigheden kunnen veel aanpassingen worden gedaan. Onder meer een ergotherapeut kan hierbij helpen.

Extra beweging

Er is veel aandacht voor meer bewegen als valpreventie. Hiervoor bestaat het sterkste wetenschappelijke bewijs. Je kunt hierbij denken aan fysiotherapie en/ of oefeningen gericht op het bevorderen van spierkracht, flexibiliteit en evenwicht. Maar ook tai chi kan helpen. Tai chi is oorspronkelijk een Chinese vechtsport. De grondslag ervoor wordt gevormd door de overtuiging dat je door stabiel te staan, door mentale alertheid en door bewust gecoördineerde en gecontroleerde bewegingen van je lichaam uit te voeren je sterk wordt en goed kunt vechten. Voor ouderen met een verhoogd valrisico zijn dit vaardigheden die ze goed kunnen gebruiken om te voorkomen dat ze (weer) vallen.

Tai chi als valpreventie

Uit een groot Amerikaans onderzoek uit 2018 (Li, F. et al, 2018) bleek dat het positieve effect van tai chi bijzonder groot was. Een onderzoeksgroep van 671 Amerikaanse ouderen boven de 70 jaar werd in drie groepen verdeeld: 223 ouderen kregen een conventioneel beweegprogramma met alle gangbare elementen gericht op conditie, kracht, balans en flexibiliteit (de multimodale groep), een groep van 224 ouderen kreeg voor de duur van 24 weken twee keer per week een uur lang speciaal aangepaste tai chi-oefeningen (tai chi-groep) en tenslotte kreeg een groep van 224 ouderen adem-, stretch- en ontspanningsoefeningen (stretchgroep).

Tijdens de duur van het onderzoek werden deelnemers gevraagd om een valdagboek bij te houden. Dit werd langs het medisch dossier gelegd en daarnaast werd ook nog maandelijks gebeld om ervoor te zorgen dat de gebruikelijke zelfrapportage zo betrouwbaar mogelijk was. Het onderzoek liep een half jaar, dus over lange termijneffecten kan (nog) niets worden gezegd.

Deelnemers uit de tai chi-groep vielen 58% minder vaak dan deelnemers uit de stretchgroep en 31% minder vaak dan deelnemers uit de multimodale groep. In de tai chi-groep vonden geen ongewenste voorvallen plaats, dus ook dit betekent dat tai chi de deelnemers ten goede kwam.

De effectiviteit van de tai chi-oefeningen om het aantal valincidenten te verminderen is veelbelovend. De Amerikaanse interventie liet al zien dat deze gemakkelijk kan worden ingevoerd en kosteneffectief is. Het zou mooi zijn als er meer aandacht komt voor deze manier van valpreventie, bijvoorbeeld individueel of wijkgericht.

De enige valpreventie in Nederland (in 2019) die is gebaseerd op tai chi en door het RIVM is erkend als effectief is de groepsinterventie ‘In Balans’. Deze duurt 10 weken (tegenover de 24 van het Amerikaanse onderzoek) en wordt door de meeste zorgverzekeraars vergoed.

Loop je zelf gevaar te vallen?

Wanneer je twijfelt of jezelf of een dierbare gevaar loopt om te vallen, wacht dan niet af. Onderneem actie door het te bespreken met een huisarts of andere zorgverlener. Door op tijd in te grijpen kun je mogelijk een val en veel mogelijk daaruit voortvloeiend leed voorkomen.