Stress, cortisol en overgewicht

Wat is stress? Hoe beleef je stress en op welke manieren kun je erop reageren? Wat is het verband met een verhoogde cortisolproductie? Wat zijn de positieve effecten van cortisol en wat de negatieve? Welke relatie is er tussen cortisol, overgewicht en een bierbuik? En wat betekent een bierbuik (of viscerale obesitas) voor je gezondheid? Met welke vormen van stressmanagement kun je door stress veroorzaakte obesitas te lijf gaan? Lees de antwoorden op bovenstaande vragen.

Wat is stress?

Over de precieze definitie van stress bij de mens lopen de meningen uiteen. Maar in elk geval is stress een vorm van spanning in het menselijk lichaam als reactie op externe prikkels. Deze spanning roept een bepaald patroon van fysiologische reacties op.

Stress kan positief zijn, bijvoorbeeld in de vorm van een plezierige uitdaging. Stress kan ook negatief zijn, bijvoorbeeld in de vorm van angst of ongerustheid. Het zijn vooral negatieve stress en overmatige spanning die een bedreiging voor je gezondheid vormen vanwege de sterke en langdurige gevolgen voor je centraal en autonoom zenuwstelsel.

Epinefrine, norepinefrine, en de beleving van stress

Bij een hoog stressniveau scheidt je lichaam epinefrine af. Dit vlucht-of-vechthormoon wordt vaak nog met de verouderde benaming adrenaline aangeduid. Epinefrine komt vooral vrij als je het gevoel hebt dat de situatie hopeloos is. Een gevoel van angst of verslagenheid activeert de hypothalamus in je hersenen en leidt uiteindelijk tot het vrijkomen van het stresshormoon cortisol uit de bijnierschors.

De manier waarop je op een stressfactor reageert, hangt af van je beleving. Ervaar je de stressfactor als een bedreiging van je controle over een situatie, dan scheid je vooral het hormoon norepinefrine af. Dit vechthormoon wordt ook nog steeds wel noradrenaline genoemd.

Bij een teveel aan norepinefrine voel je je bang, gespannen of opgewonden, of euforisch. Hoe je je voelt, hangt af van verschillende factoren zoals je stemming, of van andere neurotransmitters (bijvoorbeeld serotonine). Bij een te laag niveau van norepinefrine voel je je mogelijk depressief.

Hoe reageer je op stress?

Word je met stress geconfronteerd, dan reageer je door te vluchten of te vechten of te verstijven.

Bij een reactie van vluchten of vechten, gaat je hart sneller en krachtiger pompen en komen er meer vrije vetzuren in je bloed.

Een verstijvingsreactie kan leiden tot meer lipogenese. Dit is de synthese van vet uit koolhydraten. Lipogenese kan leiden tot viscerale obesitas. Daarbij is sprake van een ophoping van vet rond de maag en ingewanden. Deze vorm van zwaarlijvigheid met overmatig veel buikvet wordt in de volksmond ook wel 'bierbuik' genoemd, hoewel sommige patiënten met een dergelijke zware buik nooit bier drinken. Later in dit artikel wordt nader op de kwestie van het buikvet ingegaan. Een reactie van verstijving kan daarnaast ook leiden tot de afbraak van weefsels of onderdrukking van het immuunsysteem.

Stress en een verhoogde cortisolproductie

Cortisol wordt geproduceerd in je bijnieren. De productie van dit steroïde hormoon vindt plaats als je wakker wordt, voedsel verteert of aan lichaamsbeweging doet. Cortisol is een belangrijk hormoon dat onder meer een rol speelt bij de juiste werking van het glucosemetabolisme, de regulering van de bloeddruk, het vrijkomen van insuline voor het op peil houden van de bloedglucose, bij het immuunsysteem en bij ontstekingsreacties.

Psychosociale stressfactoren leiden tot hogere cortisolwaarden in je bloed. Daarom wordt cortisol ook wel een stresshormoon genoemd. Een kort durende verhoogde cortisolwaarde heeft een positieve uitwerking, maar een langdurig verhoogde cortisolwaarde heeft een negatieve invloed op je gezondheid.

Positieve effecten van een kort durende, licht verhoogde cortisolwaarde

Terwijl norepinefrine (noradrenaline) en epinefrine (adrenaline) je lichaam voorbereiden op een vlucht- of vechtreactie, helpt cortisol om energie vrij te maken en te reguleren. Een lichte verhoging van de cortisolwaarde heeft een heilzame uitwerking. Zo krijg je bijvoorbeeld snel de beschikking over extra energie, functioneert je geheugen beter, wordt je immuunsysteem actiever en ben je minder gevoelig voor pijn.

Negatieve effecten van een langdurig verhoogde cortisolwaarde

Als de stress te lang duurt en de cortisolwaarden langdurig verhoogd zijn, treden uiteenlopende schadelijke effecten op. Denk hierbij bijvoorbeeld aan verminderde intellectuele prestaties, verstoring van de bloedglucose of een hoge bloeddruk. Een belangrijk negatief effect van een verhoogde cortisolwaarde is de kans op overgewicht of obesitas.

Wat is het verband tussen cortisol, overgewicht en een bierbuik?

In studies bij mensen en dier is een verband aangetoond tussen verhoogde cortisolwaarden, een hongergevoel, een hunkering naar voedsel met een hoog gehalte aan koolhydraten en/of vet, en gewichtstoename. Verder is bekend dat cortisol kan bevorderen dat adipocyten (babyvetcellen) uitgroeien tot volwassen vetcellen. Maar de grootste negatieve uitwerking van cortisol is dat het vet van de opslagplaatsen van vetvoorraad kan verplaatsen naar vetafzettingen diep binnen in de buik (het beruchte buikvet).

Cortisol heeft een directe invloed op de opslag van vet en op gewichtstoename bij mensen die onder zware druk staan. De concentratie van cortisol in je weefsel wordt geregeld door een specifiek enzym dat inactief cortison omzet in actief cortisol. Dit specifieke enzym bevindt zich in het zogenaamde visceraal vetweefsel, dat wil zeggen in het vetweefsel rond de maag en ingewanden.

In onderzoek naar visceraal vetweefsel en het subcutaan vetweefsel bij de mens is aangetoond dat dit enzym actiever is bij mensen die lijden aan obesitas. Ook is bewezen dat er in menselijk buikvet meer van deze enzymen actief zijn dan in onderhuids vet. Men vermoedt dat de grotere aantallen van deze enzymen in de viscerale buikvetcellen leiden tot obesitas . Dit zou verband houden met de grotere hoeveelheden cortisol die op weefselniveau worden geproduceerd. Ook is er in dit buikvet sprake van een sterkere doorbloeding en vier keer zoveel cortisolreceptoren als bij onderhuids vet. Mogelijk is dit ook de oorzaak van het effect van cortisol op de vetopslag en het groter worden van de vetcellen.

Als er langere tijd een teveel cortisol in je lichaam circuleert, kan viscerale obesitas (een 'bierbuik' ) ontstaan. Deze vorm van zwaarlijvigheid houdt verband met het risico van hart- en vaatzieken, het metaboolsyndroom, diabetes mellitus type II en cerebrovasculaire aandoeningen (dit zijn aandoeningen van de bloedvaten in de hersenen). Het is dus van groot belang dat je je cortisolwaarden binnen redelijke grenzen houdt, bijvoorbeeld door stressmanagement.

Stressmanagement

Een effectief bewegingsprogramma en stressmanagementprogramma kan door stress veroorzaakte obesitas verminderen of voorkomen.

Om stress de baas te worden, kun je kiezen voor een of meer van de volgende activiteiten die in de praktijk hun waarde hebben bewezen.

Denk om te beginnen aan sport en andere actieve lichaamsbeweging, maar bijvoorbeeld ook aan activiteiten als tai chi, yoga, ademhalingsoefeningen en ontspanningsoefeningen. Ook met visualiseringsoefeningen of meditatie kun je je stressniveau en daarmee je cortisolwaarden verlagen.

Kies vooral de activiteiten die bij jou passen. Die activiteiten helpen je het meest om te ontstressen en daardoor je cortisolwaarden op een gezond niveau te brengen.

Daarnaast kan ook gezonde voeding en voldoende (nacht)rust bijdragen aan je welbevinden. Ook het zelf maken van of het luisteren naar muziek werkt heilzaam.

Lees verder

• 10 redenen om actief aan lichaamsbeweging te doen
• Biologische oorzaken van overgewicht