Geschiedenis van yoga – hatha yoga

Men zou kunnen stellen dat hatha yoga van alle tijden is. Bij opgravingen in de Indusvallei werden iconische zegels uit 4000 v.C. ontdekt waarop figuren in allerlei 'yogahoudingen' waren afgebeeld. Toen de Indo-Germanen (Ariërs) zich in die periode in het huidige India vestigden, werd er dus mogelijk al een vroege vorm van yoga beoefend. Niettemin is de gestructureerde hatha yoga volgens veel bronnen een vrij recente ontwikkeling. Deze aftakking heeft tal van wijzigingen ondergaan als gevolg van volksvermengingen en andere invloeden die reikten van de Indus tot in Nepal en Tibet. Een ontwikkeling die nog lang niet gestopt is. Een van de vroege hatha yoga-klassieken kent slechts 15 yogahoudingen (asana's). Tegenwoordig kan de yogabeoefenaar kiezen uit honderden asana's en tal van ademhalingsoefeningen (pranayama).

Inhoud

• Hatha yoga en prana
• Chakra's
• Hatha yoga – voorbereiding op meditatie
• De oorsprong van hatha yoga
• Technieken van hatha yoga
• Reinigingsoefeningen (sodhana)
• Yogahoudingen (asana's)
• Symbolische gebaren (mudra's)
• Ademhalingsoefeningen (pranayama)
• Hatha yoga en yin en yang

Hatha yoga en prana

Hatha yoga heeft zich ontwikkeld uit het tantrisme en is gebaseerd op de filosofie van het 'subtiele lichaam', ook wel etherisch lichaam genoemd, waarin prana (levensenergie) wordt opgewekt. Het begrip prana, ervaren als levenskracht, betreft een energie die vergelijkbaar is met chi in de beoefening van het Chinese tai chi chuan. Het netwerk van energiestromen (prana), bestaande uit kanalen (nadi's) en energiecentra (chakra's), is volgens de yogafilosofie onlosmakelijk verbonden met het fysieke lichaam. De belangrijkste nadi is de sushuma in de wervelkolom, met aan weerszijden ervan de ida en pingala, waarvan zich de uiteinden in de neusgaten bevinden.

Chakra's

Volgens de yogafilosofie telt het lichaam honderden energiecentra, ofwel chakra's, waarvan de belangrijkste acht boven elkaar gerangschikt zijn in de ruggengraat. Feitelijk hebben de yogahoudingen en ademoefeningen van hatha yoga tot doel de genoemde kanalen en energiecentra als het ware te 'ontstoppen', zodat prana vrij door het lichaam kan stromen en een heilzame werking kan uitoefenen op lichaam en geest.

Hatha yoga – voorbereiding op meditatie

Hatha yoga beïnvloedt de geest door middel van fysieke routines, variërend van yogahoudingen tot het manipuleren van het ademhalingsritme. Met behulp van hatha yoga wordt het lichaam voorbereid op meditatie. In bredere zin maakt deze vorm van yoga deel uit van raja yoga (het koninklijke pad) van Patañjali. Deze yogabeoefening is neergelegd in de Yogasutra's van Patañjali, en beoogt een synthese te zijn van alle takken van yoga. In raja yoga vormen de lichaamshoudingen, ademhalings- en reinigingsoefeningen – ofwel hatha yoga – respectievelijk de derde en vierde geleding van dit achtvoudige pad, dat uiteindelijk via meditatie naar samadhi (nirwana) voert.

De oorsprong van hatha yoga

Veel handboeken over hatha yoga zijn gebaseerd op de Goraksha-samhita (ca. 1000 n.C.), een werk van Gorakshanatha. Volgens de meeste bronnen was deze Indiase wijze de stichter van hatha yoga. Naar verluidt kwam hatha yoga als aparte yogavorm tot bloei in de periode 100 tot 500 n.C. Gorakshanatha was een leerling van Matsyendranatha, eveneens een Indiase wijsgeer. Over het doen en laten van deze twee mannen zijn veel legenden ontstaan, waarvan de historiciteit echter twijfelachtig is. Op het genoemde werk zijn bovendien veel latere hatha yoga-geschriften gebaseerd, zoals de Shiva-samhita (17de eeuw), de Gheranda-samhita (eind 17de eeuw) en de Hatha Yoga-pradipika (15e eeuw).

Meditatie
In deze werken wordt met hatha yoga beoogd het lichaam te 'veredelen' door middel van oefeningen om ervoor te zorgen dat prana vrij door het subtiele en fysieke lichaam kan stromen. Het voornaamste doel is echter, zoals gezegd, de voorbereiding op meditatie, neergelegd in de Yoga-Sutras van Patañjali waarbij het lichaam 'gehard' wordt – 'gesmeed in het vuur van yoga' – om de vaak urenlange meditaties überhaupt vol te kunnen houden.

Technieken van hatha yoga

De Gheranda-samhita is een van de meest gezaghebbende werken over hatha yoga. In dit handboek wordt de nadruk gelegd op het beheersen van de levenskracht (prana). Met behulp van een groot aantal fysieke en mentale oefeningen (technieken) wil de yogi deze kracht kanaliseren met als uiteindelijke doel het bereiken van samadhi, een bewustzijnstoestand waarbij er sprake is van een eenheidservaring die zo overweldigend is dat het ruimte en tijd ontstijgt. Sommigen noemen het een trance, of diepe meditatie, die gepaard gaat met een intens gevoel van vrede en gelukzaligheid. Samadhi is tevens het ultieme doel van raja yoga, het klassieke achtvoudige pad van Patañjali, waarvan de technieken van hatha yoga de derde en vierde geleding uitmaken. Deze technieken zijn:

Reinigingsoefeningen (sodhana)

De Gheranda-samhita somt zes oefeningen op om de nadi's te reinigen, ofwel de energiekanalen waardoorheen prana stroomt. Een van die oefeningen bestaat uit het 'reinigen van de voorhoofdsholte' door water op te snuiven en weer uit te blazen door de neus. Een andere bekende techniek zijn nauli en uddiyana bandha (buikspierklem), waarbij de buikspieren na een diepe uitademing zo ver mogelijk worden ingetrokken. Dit soort fysieke reinigingsoefeningen is volgens het klassieke Indiase yogaboek van belang om de 'subtiele kanalen' te reinigen voordat men aan de asana's en pranayama's begint.

Yogahoudingen (asana's)

De Gheranda-samhita beschrijft 32 yogahoudingen van de in totaal 84 klassieke asana's. Het zijn houdingen die het geschiktst zijn voor de meeste leerlingen. Ze bevorderen de gezondheid en kunnen ook als meditatiehoudingen worden gebruikt, indien mogelijk in combinatie met de mudra's (symbolische gebaren en houdingen), zoals yoga mudra. Door de eeuwen heen zijn er honderden asana's ontwikkeld. Veel yogahoudingen beschreven in de Gheranda-samhita zullen ook bekend zijn in de westerse yoga, zoals ustrasana (kameelhouding), salabhasana (krekelhouding) en de meditatiehouding padmasana (lotushouding).

Symbolische gebaren (mudra's)

In de Gheranda-samhita zijn 25 mudra's beschreven, waarbij inbegrepen 4 bandha's, ofwel 'klemmen', die in combinatie met de ademhalingsoefeningen worden gebruikt. Veel mudra's zijn handhoudingen, zoals jnana mudra, voor het beoefenen van pranayama of om de concentratie te verbeteren en te intensiveren.

Ademhalingsoefeningen (pranayama)

Pranayama betekent letterlijk 'beheersing van prana (levenskracht)', De Gheranda-samhita beschrijft acht ademoefeningen die gebaseerd zijn op kumbhaka, ofwel het inhouden van de adem na de uit- en inademing. Khumbaka is overigens ook belangrijk bij het uitvoeren van de complexe visualisatieoefeningen, die veelal karakteristiek zijn voor het tantrisme. De yogahoudingen en ademoefeningen die in de westerse yogascholen worden onderwezen zijn veelal milde varianten op de technieken die in de klassieke Indiase yogaboeken zijn beschreven. Door de jaren heen zijn er tal van varianten ontstaan.

Hatha yoga en yin en yang

Hatha Yoga heeft invloed op het hele lichaam (en geest) en richt zich mede op het beter functioneren van de zintuigen, de inwendige organen, de klieren, de bloedsomloop, de ademhaling, de spieren, de gewrichten, de botten en de zenuwen. Hatha betekent 'kracht' en de lettergrepen ha en tha verwijzen naar de metaforische begrippen 'zon' en 'maan', ofwel het mannelijke en vrouwelijke principe, waarbij ook in de beoefening van hatha yoga een duidelijke verwantschap bestaat met de tegenstellingen yin en yang in tai chi chuan. Hatha yoga vergt veel discipline van de beoefenaar omdat men het lichaam min of meer dwingt om – althans in de orthodoxe hatha yoga – moeilijke houdingen aan te nemen, zodat na de inspanning de ontspanning nog intenser kan volgen. Met in het kielzog ervan de weldadige uitwerking op lichaam en geest.

Lees verder

• Yoga (asana's) voor beginners en gevorderden
• Ademoefeningen (pranayama) voor beginners en gevorderden
• Geschiedenis van yoga – de begrippen yoga en yogi
• Yoga en de mythe van de bovennatuurlijke krachten
• Tai chi voor een gezond leven