Immunotherapie bij kanker

Voor de behandeling van kanker komen steeds meer mogelijkheden. Anno 2015 is immunotherapie een van de nieuwste behandelmogelijkheden, sommigen gaan zo ver om het revolutionair te noemen. De laatste jaren zijn er veel onderzoeken geweest naar de werking van immunotherapie, en nu wordt het gezien als een bewezen therapie. In 2013 was immunotherapie volgens het toonaangevende tijdschrift "Science" de doorbraak van het jaar. Omdat kanker de nummer één doodsoorzaak is, is het van belang om zo'n breed mogelijk arsenaal aan wapens tegen kanker te ontwikkelen. Want de ene kanker is de andere niet.

Waarom immunotherapie bij kanker?

In principe is immunotherapie de ideale behandeling. De andere tot nu gebruikte behandelmethodes hebben altijd schade aan gezonde cellen als gevolg. Chemotherapie zorgt bijvoorbeeld voor de bekende haaruitval bij kankerpatiënten, deze schade is meestal omkeerbaar, maar is zeer belastend. Bestraling geeft schade aan gezonde cellen en heeft zowel acute effecten als op de lange termijn. Bij chirurgie wordt er meestal ook gezond weefsel weggesneden en zal er een litteken achter blijven. Maar bij immunotherapie wordt het eigen immuunsysteem gestimuleerd om een afweerreactie te vormen tegen de tumorcellen, dus de gezonde cellen blijven gespaard.

Bij een verminderde functie van het immuunsysteem heb je een grotere kans op kanker. Mensen die bijvoorbeeld een orgaantransplantatie hebben gehad krijgen langdurig middelen toegediend die het immuunsysteem remmen, de zogenaamde immunosupressiva. Uit onderzoek blijkt dat deze mensen vaker kanker krijgen, en in het bijzonder huidkanker. Dit komt doordat normaal gesproken het immuunsysteem de vorming van kanker tegen gaat. Dit gaat meestal goed, totdat er een tumorcel "ontkomt" aan het immuunsysteem. Op dit moment heeft het immuunsysteem dus eigenlijk gefaald. Met immunotherapie wordt dan geprobeerd het immuunsysteem zodanig te stimuleren dat deze tumorcellen worden aangevallen. Als dit succesvol is, dan ruimt het lichaam zelf de tumor op.

De aangrijpingspunten van immunotherapie

Het immuunsysteem is zeer complex, en er zijn dan ook veel aangrijpingspunten voor immunotherapie mogelijk. Tot op heden is echter lang niet ieder onderzoek succesvol. De meeste soorten van immunotherapie proberen daarom ook de zogenaamde t-cellen te stimuleren. Dit zijn witte bloedcellen die zich heel specifiek op één bepaald eiwit richten. Iedere t-cel richt zich op een geheel eigen eiwit, daarom zijn er miljarden verschillende t-cellen denkbaar. Wanneer een tumorcel een ander eiwit op zijn oppervlakte, het zogenaamde celmembraan, presenteert dan kan de bijpassende t-cel deze aanvallen. Hierbij wordt de tumorcel vernietigt. T-cellen zijn dus eigenlijk een soort van huurmoordenaars in ons eigen lichaam. Dit is ingewikkeld, er gaan namelijk veel processen aan vooraf om de juiste t-cel te activeren. Wanneer deze geactiveerd wordt zal deze in korte tijd zich vele malen vermenigvuldigen waardoor er miljoenen kopieën ontstaan die allemaal hetzelfde eiwit herkennen. Dan heb je een leger van huurmoordenaars die de tumorcellen zullen aanvallen, maar de onschuldige cellen zonder het tumoreiwit met rust laten.

Behandeling met cytokinen

Deze vorm van behandeling is het makkelijkst te begrijpen. Cytokinen zijn namelijk stofjes die het immuunsysteem kunnen stimuleren. Het lichaam kan deze zelf maken, maar ze kunnen dus ook worden toegediend. Bij toediening hiervan wordt gehoopt dat dit het zetje is dat het lichaam nodig heeft om de tumorcellen aan te vallen. Dit wordt vaak in combinatie gegeven met een andere behandeling zoals chemotherapie.

Behandeling met t-cellen

Deze vorm van behandeling wordt "adoptive cell therapy" genoemd. Bij deze behandeling wordt tumorweefsel chirurgisch verwijderd. Uit dit stukje tumor worden daarna t-cellen geïsoleerd, deze zitten namelijk in het weefsel. De t-cellen worden daarna gekweekt. Dit betekent dat er een enorme hoeveelheid van deze cellen ontstaat, dus hopelijk ook de huurmoordenaars die de tumorcellen aanvallen. Hierna worden ze terug in het lichaam gebracht, en als het succesvol is zullen ze de tumorcellen aanvallen in het lichaam. In de praktijk is deze behandeling lang niet altijd werkzaam, en er wordt dan ook hard aan gewerkt om de behandeling effectiever te maken.

Behandeling met antilichamen

Antilichamen zijn moleculen die binden aan hun doelwitten, het zogenaamde antigeen. Deze eiwitten zitten in dit geval op het oppervlak van de tumorcel. Antilichamen zijn een belangrijk deel van het immuunsysteem en worden door een andere soort witte bloedcel geproduceerd, de b-cellen. Ook dit is een heel complex systeem waarbij miljarden mogelijkheden bestaan. Maar als het juist antilichaam bindt aan het bijbehorende antigeen, dan worden andere delen van het immuunsysteem geactiveerd, waaronder ook weer de t-cellen.

Targeted therapy

Targeted therapy is een iets afwijkende vorm van therapie. Hierbij wordt geen beroep gedaan op de t-cellen, maar worden de tumorcellen op een andere manier gesaboteerd. Doordat veel tumoren zich op een vergelijkbare manier ontwikkelen zijn er patronen ontdekt in bepaalde tumorsoorten. Sommige tumorsoorten hebben een karakteristieke afwijking. Het beste voorbeeld is misschien wel "chronische myeloïde leukemie". Dit wordt bijna altijd veroorzaakt door een afwijking in het DNA waarbij stukken zijn verwisseld, dit wordt met een moeilijke term een translocatie genoemd. Dit heeft als gevolg dat een bepaald proces wordt "aangezet", hierdoor blijft het actief en kan het niet geremd worden. Dit proces is betrokken bij de celdeling, en zodoende blijven de cellen delen. Omdat het om cellen in het beenmerg gaat, wordt dit leukemie genoemd. Er bestaat nu een therapie die dit proces blokkeert, en daarmee de deling remt waardoor het weer genormaliseerd wordt. De patiënt is niet genezen, maar zal langdurig geen klachten hebben. Helaas wordt op den duur de kanker resistent tegen de therapie, dit betekent dat de behandeling verminderd werkzaam is.

Vaccinatie met dendritische cellen

Het immuunsysteem is erg ingewikkeld, en nu komt er nog een andere cel bij, maar wel een bijzondere. De dendritische cel is namelijk een cel die stukjes dode tumorcel in zich kan opnemen. Wanneer de dendritische cel bijvoorbeeld een stukje celmembraan van een tumorcel in zich op neemt zal hij deze helemaal ontleden en daar de verschillende eiwitten uit halen. Deze gaat hij dan presenteren op zijn eigen oppervlak. Dus wat eerst op de tumorcel zat, zit nu op zijn eigen oppervlak. Hierna zal de cel zich gaan verplaatsen van de tumor naar het dichtst bijzijnde lymfeklierstation. Dit is een ontmoetingsplek voor dendritische cellen met t-cellen. Wanneer de bijbehorende t-cel wordt gevonden, dan zal deze zich gaan delen en wordt het leger weer opgebouwd. Dit ingewikkelde principe probeert men uit te buiten met deze nieuwe vorm van behandeling. Hiervoor wordt er 9 tot 12 liter bloed van de patiënt afgetapt, dit klinkt heel veel, maar wat er niet wordt gebruikt krijgt de patiënt ook weer terug. Uit dit bloed worden deze dendritische cellen geïsoleerd. Deze worden ook weer gekweekt tot enorme hoeveelheden in de aanwezigheid van stukjes tumorweefsel. Wanneer dit op de juiste manier wordt gedaan gaan deze dendritische cellen dus stukjes tumor-eiwit presenteren. Op dit moment worden ze terug in de patiënt gebracht. De dendritische cellen gaan nu naar lymfeklieren en zullen het immuunsysteem stimuleren om de tumor aan te vallen.

Conclusie

Immunotherapie is een complexe vorm van behandeling. Er wordt op dit moment (januari 2015) veel onderzoek gedaan om nieuwe vormen van behandeling te ontwikkelen, en om bestaande vormen te perfectioneren. En dat is ook niet zo gek omdat immunotherapie heel gericht tegen de kankercellen werkt, en niet tegen gezonde cellen. De meeste vormen van therapie hebben als doel de t-cellen te activeren omdat deze de kankercellen kunnen doden. Op dit moment zijn deze behandelingen niet allemaal in staat de patiënt te genezen, maar in combinatie met andere behandelingen kunnen steeds meer patiënten worden genezen. Het lijkt erop dat kanker op den duur een chronische ziekte gaat worden, want lang niet iedereen met kanker sterft er meer aan.

Lees verder

• Hoe ontstaat kanker?