Ziekte van Menkes: ernstig tekort aan koper bij baby

De ziekte van Menkes wordt veroorzaakt door een genmutatie, waardoor de dunne darm slecht koper kan opnemen en het mineraal slecht wordt vervoerd. Er treedt groei- en geestelijke achterstand op, misvormingen, waarnaast het zenuwstelsel en cognitiviteit progressief worden aangetast. Enkele maanden na de geboorte zal de baby complicaties ondervinden. Wat houdt de ziekte van Menkes in, welke genen liggen eraan ten grondslag en wat zijn de vooruitzichten voor het kind?

Ziekte van Menkes

• Genetische afwijking
• ATP7A-gen
• Verlaagd ceruloplasmine, CP-gen
• Symptomen
• Mate van voorkomen
• Behandeling ziekte van Menkes

Genetische afwijking

De ziekte van Menkes is een zeer zeldzame stofwisselingsziekte, waarbij het lichaam onvoldoende capaciteit heeft om koper op te nemen en te transporteren. Meerdere lichaamscellen hebben koper nodig om functionerende te blijven. Het wordt veroorzaakt door een genetische afwijking, waarbij het autosomaal recessief (lit.1) wordt overgedragen. Oftewel indien beide ouders drager van het gen zijn, dan heeft het kind vijfentwintig procent kans om er ziek van te worden. In de praktijk blijkt echter dat jongetjes vijftig procent kans hebben om ziek te worden, terwijl meisjes veel minder kans lopen. Dit komt omdat de ziekte X-chromosomaal gerelateerd is. Wat houdt de ziekte van Menkes in, hoe is het genetisch bepaald en wat zijn de vooruitzichten voor de pasgeborene?

ATP7A-gen

Gelegen op de lange arm van X-chromosoom ligt op positie 21.1 (Xq21.1) het ATP7A-gen ook wel ATPase, Cu++ transporting, alpha polypeptide-gen genoemd (lit.2). Het is verantwoordelijk voor de afgifte van instructies om het gelijknamige eiwit aan te maken. Daarmee wordt het kopergehalte in het lichaam gereguleerd. Koper is noodzakelijk voor vele op celniveau gerelateerde processen. Het is actief in het gehele lichaam behoudens in levercellen. Het proteïne is zeer actief in de dunne darm, zodat koper uit voeding kan worden opgenomen. Daarnaast zorgt het eiwit ervoor dat meerdere enzymen van koper worden voorzien. Denk aan enzymen verantwoordelijk voor de vorming en functioneren van bot, huid, bloedvaten en het zenuwstelsel. Oftewel het heeft een belangrijke functie in het lichaam en kan daarmee vele complicaties geven, indien er sprake is van een genmutatie, -defect of –deficiëntie.

Verlaagd ceruloplasmine, CP-gen

Op de lange arm van chromosoom 3 ligt tussen positie 23 en 25 (3q23-q25) het CP-gen ook wel ceruloplasmin (ferroxidase)-gen genoemd (lit.3). Het is verantwoordelijk voor afgifte van instructies om het CP-eiwit aan te maken. Het bevordert de transportcapaciteit van ijzer, koper en andere metalen. Indien er een defect aan dit gen of er verminderde activiteit van toepassing is, dan wordt minder ceruloplasmine aangemaakt. Het betekent dat de vervoerscapaciteit van koper (en andere metalen) afneemt, waardoor de ziekte van Menkes wordt veroorzaakt (lit.4, 5).

Symptomen

De eerste symptomen worden reeds twee tot drie maand na de geboorte merkbaar (lit.6), terwijl de baby meestal te vroeg ter wereld is gekomen (lit.7). Voor de bevalling krijgt de baby koper via de navelstreng van de moeder, echter daarna houdt die toevoer op. Oftewel er ontstaat een tekort, waardoor lichaamscellen op verschillende niveaus worden aangetast. Het gaat om ongewoon dun haar, groeiachterstand tot het niet willen groeien en een progressief verslechterend functioneren van het zenuwstelsel. Aanvullend gaat het om zwakke spieren, vervorming van het aangezicht, epileptische aanvallen en geestelijke beperking of uitblijven van cognitiviteit (lit.8). Eerder aangeleerde handelingen vergeet het kind, waarnaast de interactie eveneens progressief verslechtert.

Mate van voorkomen

Er wordt verondersteld dat de ziekte van Menkes bij één op de honderdduizend levendgeborenen voorkomt (lit.7), waarbij de eerste symptomen snel na de geboorte voordoen. In uitzonderlijke gevallen treedt het in een later stadium op. Omdat het door een genafwijking op de X-chromosoom komt, hebben jongetjes vijftig procent kans om de ziekte te krijgen, terwijl het bij meisjes weinig voorkomt.

Behandeling ziekte van Menkes

Indien de ziekte snel wordt gediagnosticeerd kan het middels kopertoediening worden behandeld. Het kan ertoe leiden dat de groei wel op gang komt en neurologische achterstand minder zal zijn. Daartoe wordt koper in de spieren en geïnjecteerd en zorgt een medicijn ervoor dat een teveel aan koper via de urine het lichaam verlaat (lit.8). Het ziektebeeld wordt daarmee vertraagd. Dit verschijnsel treedt echter bij een beperkt aantal gevallen op. In alle andere gevallen bestaat de behandeling uit het verlichten van de complicaties, zoals het geven van anti-epileptica. In de meeste gevallen zijn de vooruitzichten slecht en komt het kind tussen de achttien tot zesendertig maanden te overlijden. Er bestaan ook lichtere varianten van de ziekte, waarbij het kind wel betere overlevingskansen heeft, mits complicaties goed worden behandeld.

Let wel de tegenhanger van de ziekte van Menkes is de ziekte van Wilson, waarbij het lichaam overmatig veel koper vasthoudt.