Tropenziekte malaria

Het is maar één steek, maar wel een steek die dodelijk kan eindigen. Jaar an jaar worden wereldwijd mensen met malaria geïnfecteerd, meer dan een miljoen mensen sterven aan de gevolgen daarvan. Die mensen leven meestal in de gevaarlijke gebieden rondom de evenaar. Overdrager van de ziekte is de vrouwelijke Anapholes-muggen. Met één steek kunnen ze mensen met deze gevaarlijke ziekte infecteren.

Veroorzaker

Niet de mug is de veroorzaker van malaria, maar de eencellige parasiet plasmodium. Er zijn verschillende soorten malaria, die door verschillende soorten plasmodien veroorzaakt worden. De gevaarlijkste daarvan is de malaria tropica, veroorzaakt door het plasmodium falciparum. Wie met malaria geïnfecteerd wordt, krijgt allereerst hoofd- of gewrichtspijn en krijgt onregelmatige temperatuurswisselingen.

Als het plasmodium falciparum zich heeft verspreid in het lichaam, tast het de rode bloedlichaampjes aan. Het gevolg is bloedarmoede en zware orgaanschade. Ongeveer tien procent van de geïnfecteerden sterft als ze niet behandeld worden.
De ziekte die bijna net zoveel voorkomt als de malaria tropica is de malaria teriana, doe wordt veroorzaakt door het plasmodium vivax of ovale. Welke soort het is, hangt af van de veelvuldigheid aan temperatuursschommelingen, die op de derde dag optreden. Deze temperatuurswisselingen gaan meestal gepaard met koude rillingen. Anders dan de malaria tropica is de malaria tertiana bijna nooit dodelijk. Beide soorten zijn samen verantwoordelijk voor 90% van alle malaria-geïnfecteerden.

Twee gastheren

De malaria parasiet heeft twee gastheren nodig om te overleven. Ten eerste de mug en als tweede de mens. In de loop van de ontwikkeling verandert ze voortdurend van vorm. Iedere gastheer maakt een nieuwe levensfase nodig. Om een mens te kunnen infecteren, moet de mug eerst zelf geïnfecteerd zijn. Dat gebeurt weer door een geïnfecteerd mens te steken. Een vicieuze cirkel en als hij niet onderbroken wordt, vermeerdert de ziekte zich automatisch. De ideale omstandigheden voor de parasiet is een omgeving waar veel muggen leven en waar mensen geen malaria-behandeling krijgen. Het is echter een gecompliceerde vicieuze cirkel, die het de onderzoekers niet makkelijk maakt een tegengif te vinden tegen malaria.

De Anapholes mug

Niet iedere mug kan de verwekker van malaria met zich meedragen. Alleen bepaalde anapholes soorten zijn daartoe in staat. Anapholes is het Griekse woord voor 'nutteloos' en 'schadelijk'. De anapholes gambiae is een bijzonder schadelijke mug, want ze brengt de dodelijke malaria tropica naar Afrika. Anapholes muggen leven niet lang, maar ze kunnen in die korte tijd duizenden eieren leggen. Daar hebben ze vooral stilstaande wateren voor nodig. In meren, moerassen, plassen of andere kleine wateren leggen ze hun eieren, die binnen enkele dagen uitkomen en voor duizenden nieuwe muggen zorgen. Om hun eieren van voedsel te voorzien, hebben ze bloed van de vrouwtjesmug nodig. Alleen de wijfjes leven van mensenbloed en daarom zijn ook alleen zij gevaarlijk. Als een geïnfecteerd Anapholes wijfje een mens steekt, komt plasmodium terecht in de bloedbaan van die mens. De gestoken mens merkt alleen de jeuk van de steek op, maar in het lichaam vindt al de vermeerdering van de veroorzaker van de ziekte plaats.

Ontwikkeling in de mens

Binnen 20 minuten is de plasmodium veranderd in sporozoiten (eenkernige kiem) en die hebben hun weg al naar de lever gevonden. Daar nestelen ze zich in de levercellen van de mens. Hier veranderen ze van vorm: de eenkernige kiemen groeien tot een veelkernig geheel (schizonten). Na slechts een paar dagen splijten ze zich tot vele gekorrelde deeltjes, die we merozoiten noemen. De ongeslachtelijke vermeerdering is dan begonnen. Vele merozoiten dringen nu in het bloed en rode bloedlichaampjes binnen. Hier verandert hij weer opnieuw. De merozoiten ontwikkelen zich weer tot sporozoiten, die nu niet in de levercellen, maar in de rode bloedlichaampjes weer veranderen in veelkernige delen, die weer uiteenvallen in merozoiten, een kettingreactie.

Nu pas verschijnen de eerste symptomen van de ziekte. De geïnfecteerde mens krijgt last van temperatuursschommelingen. Het hangt er vanaf met welke soort hij geïnfecteerd is, hoe lang de ontwikkeling in de rode bloedlichaampjes duurt. Bij de plasmodium vivax en bij de ovale duurt dat ongeveer 48 uur. De patiënt krijgt dan iedere 48 uur last van temperatuurswisselingen. Deze beide ziekte-veroorzakers vertonen nog wat anders opmerkelijks. Het lukt niet alle schizonten altijd vanuit de lever in de bloedbaan te komen en zo kan het jaren duren totdat ze op weg gaan. Dat heeft tot gevolg, dat de geïnfecteerde mens steeds terugvallen kan krijgen.

Als de patiënt niet na de eerste temperatuurswisseling behandeld wordt, gaat de ontwikkeling van de plasmodien verder. De meesten blijven als merozoiten in de bloedbaan en vermeerderen zich verder. Het gevolg daarvan is dat de organen niet goed meer van zuurstof voorzien worden, waardoor ze dienst weigeren en de patiënt kan in coma raken. Eén op de tien patiënten sterft aan de ziekte. Toch blijven niet alle merozoiten in de bloedbaan. Sommigen veranderen namelijk opnieuw en dit maal in de eerste vormen van een geslachtelijke ontwikkeling: geslachtscellen, de mannelijke en vrouwelijke gametozyten.

Ontwikkeling in de mug

Als een niet-geïnfecteerde Anapholes mug een geïnfecteerde mens steekt, neemt ze veroorzaker van de mannelijke en vrouwelijke gametozyten in zich op. In de darm van de mug ontwikkelen die zich tot onbeweeglijke gameten. De mannelijke gameet bevrucht de vrouwelijke gameet. De parasiet wordt dan wormvormig en verandert in een beweeglijke cel, die ookinet genoemd wordt. Na vele celdelingen ontwikkelt die zich tot een eierkogel, de oocyste. In deze eierkogel ontstaan weer nieuwe sporozoiten en het verhaal begint weer van voor af aan: als de mug nu weer een mens steekt, brengt ze met haar speeksel weer een ziekteverwekker over.

Opdat de ontwikkeling van de parasiet in de mug probleemloos gebeuren kan, heeft het relatief hoge temperaturen nodig. Hoe warmer, des te sneller de ontwikkeling. Voor de plasmodium viva geldt dat hij zich onder de 15 graden niet vermeerdert en bij 20 graden ontwikkelt hij zich in 20 dagen. Bij 28 graden duurt de voortplanting slechts een week.

De veranderingstaktiek van de plasmodien maakt het moeilijk voor het immuunsysteem van de mens, op tijd te reageren. Er hebben zich nauwelijks antilichaampjes gevormd tegen de ene vorm van parasieten, als die alweer veranderen. Als het immuunsysteem zich eindelijk op de veranderende varianten heeft ingesteld, begint het spel weer opnieuw. Wie niet in malariagebieden leeft en niet vaker met de parasieten in contact komt, heeft bijna geen kans afweerstoffen op te bouwen. Dat geldt dus vooral voor toeristen, die veel gevaar lopen in de risicogebieden. Dit geldt ook voor kinderen, want op een leeftijd tot vijf jaar zijn die helemaal niet in staat afweerstoffen op te bouwen. Wie als volwassene in de tropen in een malariagebied heeft geleefd, heeft in de meeste gevallen afweerstoffen opgebouwd. Om te kunnen werken, moet de persoon wel geregeld door een geïnfecteerde mug gestoken worden. Na ongeveer een jaar is men immuun.

Voorkomen van malaria

Er is nog geen enting tegen malaria, maar sinds enkele jaren is men naarstig bezig met onderzoeken. Die richten zich tegen de verschillende stadia van de parasieten in de mens. Zo probeert men entstoffen tegen de sporozoiten te ontwikkelen, met als doel dat ze niet in de levercellen kunnen dringen of vermeerderen kunnen. Er worden ook entstoffen onderzocht, die het verloop van malaria verlichten kan, zodat de merozoiten beperkt worden.

Hoewel het veelbelovend lijkt, wordt een enting misschien nooit helemaal een geneesmiddel. Het aanpassingsvermogen van de parasieten zorgt voor problemen voor de medici. Daarom ontwikkelen de deskundigen ook andere methodes om malaria in te dammen, bijv. de mug zelf. Vernietiging door insecticide zou een mogelijkheid kunnen zijn, anderen beginnen bij de parasieten. In Amerika proberen onderzoekers met gentechnische methodes de muggen zo te veranderen, dat de parasieten zich niet meer in de mug kunnen ontwikkelen. Een langdurig project, want zulke gemanipuleerde muggen moeten eerst vrijgelaten worden en de andere muggen verdrijven. Tot deze onderzoeken laten zien succesvol te zijn, is het vooral belangrijk nieuwe, betaalbare medicijnen te ontwikkelen, die zorgen voor minder broedplaatsen voor de muggen en het gebruik van muggenneten moeten vanzelfsprekend worden.