De vele oorzaken van agranulocytose (neutropenie)

Agranulocytose wil zeggen dat het aantal (neutrofiele) granulocyten in het perifere bloed extreem laag is. Granulocyten zijn witte bloedcellen die een belangrijke rol vervullen in de afweer. Bij een tekort ontstaat een verhoogd risico op bacteriëmie en sepsis. Patiënten met agranulocytose zullen uiteindelijk uitermate vatbaar zijn voor infecties. De ziekte gaat in het beginstadium gepaard met nogal wat klachten, waaronder keelpijn (angina), koorts en wondjes in het mond- en keelslijmvlies. Een van de vele oorzaken van agranulocytose is een toxische beschadiging van het rode beenmerg, waar de neutrofiele granulocyten worden aangemaakt (leukopoëse). Bepaalde medicijnen en cytostatica zijn berucht. De behandeling hangt af van de oorzaak en ernst van deze in principe levensgevaarlijke aandoening.

Inhoud

• Neutrofiele granulocyten houden het bloed 'schoon'
• Fagocytose
• Rode beenmerg – de kraamkamer van de granulocyten
• Te weinig aanmaak van leukocyten
• Oorzaken – negen groepen
• Symptomen
• Complicaties van agranulocytose
• Diagnose
• Behandeling van agranulocytose

Neutrofiele granulocyten houden het bloed 'schoon'

Bij agranulocytose (neutropenie) is er sprake van een ernstig tekort aan neutrofiele granulocyten, die net als de monocyten een belangrijke functie hebben in het 'schoonhouden' van het bloed. Deze witte bloedcellen spelen een cruciale rol in het fagocyterend proces en vormen zich in het rode beenmerg, vanwaar ze uitzwermen in het bloed.

Soorten leukocyten
Leukocyten, of witte bloedcellen, zijn ruwweg onder te verdelen in monocyten, lymfocyten en granulocyten. De granulocyten zijn op hun beurt te verdelen in neutrofiele, eosinofiele en basofiele granulocyten, waarbij de neutrofiele granulocyten bij uitstek de fagocyterende cellen zijn.

Fagocytose

Fagocyterende leukocyten kunnen zich met amoeboïde bewegingen door de eencellige wand van een haarvat (capillair) verplaatsen en aldus op intra- en extravasculaire wijze lichaamsvreemde stoffen onschadelijk maken door ze op te nemen en te verteren, waaronder bacteriën en dode cellen. Dit proces heet fagocytose, waarbij tijdens het 'verteringsproces' de fagocyt zelf te gronde gaat. Zoals de neutrofiele granulocyten, en in mindere mate de eosinofiele granulocyten, spelen ook de monocyten een belangrijke fagocyterende rol.

Antistoffen
Lymfocyten zijn vooral nodig voor de aanmaak van antistoffen en worden in het lymfoïde weefsel en in de milt gevormd. Bij agranulocytose is met name het aantal neutrofiele granulocyten sterk verlaagd, waardoor de fagocytaire slagkracht navenant vermindert en er na verloop van tijd een bacteriëmie en een sepsis dreigt.

Rode beenmerg – de kraamkamer van de granulocyten

In de kleine holten van het sponsachtig botweefsel, ofwel de spongiosa, bevindt zich het rode beenmerg. Het is vooral te vinden in platte beenderen, zoals de wervels, de schedel, het bekken, de ribben en het borstbeen. In dit zeer belangrijke weefsel, verspreid in een web van capillaire bloedvaatjes, bevinden zich cellen die samen het rode beenmerg vormen (medulla ossium rubra). Met behulp van zogenaamde hematopoëtische stamcellen worden daar de erytrocyten, leukocyten en trombocyten gevormd. Bij agranulocytose kan er sprake zijn van een toxische beschadiging van het beenmerg waar de hematopoëse plaatsvindt, ofwel de aanmaak van een groot aantal soorten bloedcellen. Van alle leukocyten in het bloed bestaat het merendeel uit neutrofiele granulocyten.

Te weinig aanmaak van leukocyten

Agranulocytose kan veel oorzaken hebben, zoals een te geringe aanmaak van neutrofiele granulocyten. Er kunnen door bepaalde oorzaken ook extreem veel granulocyten te gronde gaan. Verder komt een ophoping of cumulatie van granulocyten eveneens voor, zoals bij malaria, tal van andere infecties en niet zelden bij hemodialyse. Ruwweg kunnen de oorzaken van agranulocytose worden onderverdeeld in vier groepen:

1. Toxische beschadiging van de leukopoëse in het rode beenmerg. Vaak zijn cytostatica de boosdoener. Ze remmen de mitose of celdeling (kerndeling).
2. Ioniserende straling, zoals bij de behandeling met röntgenstraling en radioactief goud (carcinoom).
3. Immuun-agranulocytose als gevolg van medicijnen, waaronder pyramidon en fenylbutazon, antihistaminica en sulfonamiden. Ook andere medicamenten kunnen neutropenie veroorzaken, zoals carbimazon bij de behandeling van hyperthyreoïdie. Het gebruik van deze en vele andere medicijnen noopt tot regelmatig bloedonderzoek om een agranulocytose tijdig te onderkennen.
4. Infectieziekten, waaronder de gewone virale griep, maar bijvoorbeeld ook malaria, luchtweginfecties, hepatitis B en C, toxoplasmose en tyfus.

Oorzaken – negen groepen

Een andere en wellicht duidelijkere indeling van mogelijke oorzaken van agranulocytose bestaat uit negen groepen:

1. Systeemziekten, zoals bepaalde schildklieraandoeningen.
2. Auto-immuunziekten.
3. Infecties.
4. Congenitale immuundeficiënties.
5. Voedingstekorten, waaronder vitaminen en mineralen.
6. Hematologische aandoeningen en kanker.
7. Vergrote milt (hypersplenisme).
8. Medicijnen, gifstoffen.
9. Chemotherapie en bestraling.

Van griep tot cytostatica
Door het gebruik van bepaalde medicijnen kan agranulocytose ontstaan als gevolg van beenmergbeschadiging, met name door cytostatica. Ook kunnen zich antistoffen vormen tegen granulocyten. In de klinische praktijk zijn de meest voorkomende en directe oorzaken van deze bloedaandoening onder andere:

• cytostatica;
• bestraling;
• griep (virale infectie);
• HIV/aids;
• malaria;
• ziekte van Pfeiffer;
• bacteriële infecties;
• vitaminetekort (B-complex) en mineralendeficiënties, zoals een gebrek aan zink en koper;
• reumatoïde artritis;
• medicijnen (bijwerkingen).

Symptomen

Een van de grootste gevaren van agranulocytose is een kwijnende of wegvallende afweer tegen met name bacteriële infecties. Het risico op een bacteriëmie en sepsis is dan zeer groot. In dat opzicht is het niet vreemd dat agranulocytose vaak begint als een gewone angina (angina agranulocytotica), die echter heftig necrotiseert. Ook treedt er hoge koorts op, vooral bij de immuun-agranulocytose. Verder is er sprake van algehele malaise met soms geelzucht en zweertjes in het mond- en keelslijmvlies. Bij een lichte agranulocytose zijn de symptomen mild. De hieronder genoemde verschijnselen hangen samen met de ernst van de neutropenie:

• hoge koorts met koude rillingen;
• keelpijn (angina);
• luchtweginfecties;
• bloedend tandvlees;
• vermoeid gevoel in het hele lichaam;
• hoofdpijn;
• uitputting;
• mond- en keelzweren, en bij de anus;
• hoesten;
• diarree;
• kortademigheid;
• verstopte neus;
• branderig gevoel tijdens het plassen;
• sepsis (bloedvergiftiging).

Complicaties van agranulocytose

Complicaties ontstaan vooral bij een ernstige agranulocytose, waarbij ook de systeemorganen te lijden hebben, zoals de longen en nieren. Niet zelden gaat neutropenie gepaard met huiddefecten, zoals niet of zeer slecht genezende ulcera. Daarbij is met name een systeemziekte de onderliggende oorzaak van de agranulocytose.

Diagnose

Soms wordt een beenmergbiopsie gedaan als onderzoek naar het functioneren van het rode beenmerg, waar de neutrofiele granulocyten worden aangemaakt. Het is een van de vele diagnosetests, naast het opnemen van de klachten van de patiënt en het lichamelijk onderzoek. Bloedonderzoek zal aantonen dat het aantal neutrofiele granulocyten (sterk) verlaagd is, terwijl in het differentiatiebeeld het aantal lymfocyten en monocyten vaak normaal is gebleven waardoor ze er procentueel sterk uitspringen. Van een anemie door een tekort aan erytrocyten is aanvankelijk niet of nauwelijks sprake.

Behandeling van agranulocytose

Naast de behandeling van de diverse klachten, zoals een angina en stomatitis (ontstoken mondslijmvlies), worden soms corticosteroïden voorgeschreven bij een immuun-agranulocytose. De behandeling wordt geheel afgestemd op de aard en ernst van de neutropenie en is afhankelijk van de onderliggende aandoening, zoals een systeemziekte, tuberculose, leukemie of carcinoom. Bij een infectie wordt eventueel gericht antibiotica gegeven. In geval van medicamenten die de aandoening uitlokken zal aanpassing van de medicatie noodzakelijk zijn. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor chemotherapie.

Vitaminegebrek
Verder dienen voedingsproblemen, zoals een tekort aan het vitamine B-complex en/of een mineralendeficiëntie, opgelost te worden. In het uiterste geval kan de specialist naast het toedienen van immunoglobulinen zijn toevlucht nemen tot bijvoorbeeld een bloedtransfusie en zelfs een beenmergtransplantatie.

Lees verder

• De wonderlijke witte bloedcellen (leukocyten)
• De fascinerende bloedcellen – kenmerken en functie
• Anatomie & fysiologie in 10 stappen – het bloed
• Altijd die venijnige keelpijn
• Zo wordt de lichaamstemperatuur geregeld