Speekselklierstenen: Pijn en zwelling in mond en gezicht

Een speekselkliersteen is een verkalkte structuur die zich vormt in de speekselklieren. Deze stenen zorgen voor een obstructie van de klieren, waardoor de afvloed van speeksel in de mond gedeeltelijk of geheel belemmerd is. De meeste stenen tasten de onderkaakspeekselklier in de mondholte aan. Minder vaak zijn de oorspeekselklieren aan de binnenkant van de wangen of de sublinguale speekselklieren onder de tong aangetast. Veel patiënten met de aandoening hebben meerdere stenen. De patiënt heeft een pijnlijke zwelling van de klier. Bij de meeste patiënten is een kleine operatie nodig om de steen of stenen te verwijderen. Het is onbekend waarom de stenen zich precies ontwikkelen, al zijn wel enkele risicofactoren bekend.

• Synoniemen van speekselklierstenen
• Epidemiologie stenen in speekselklier
• Mechanisme
• Oorzaken aandoening
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Pijn en zwelling aan mond en gezicht
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken van de klier bij de patiënt
• Behandeling van steen in speekselklier
• Prognose van speekselklierstenen
• Complicaties bij patiënten
• Preventie speekselklierstenen

Synoniemen van speekselklierstenen

Speekselklierstenen zijn eveneens gekend onder deze synoniemen:

• sialolith
• sialolithiase
• speeksel calculus
• speekselklierkanaalstenen
• speekselstenen

Epidemiologie stenen in speekselklier

Speekselklierstenen komen relatief vaak voor en zijn een belangrijke oorzaak van speekselklierobstructie. Wereldwijd wordt de prevalentie van speekselklierstenen geschat op ongeveer 1 op de 1000 mensen. De meeste gevallen zijn echter asymptomatisch of mild van aard en worden vaak niet gediagnosticeerd. De aandoening komt het meest voor bij volwassenen, met een piek tussen de 30 en 60 jaar.

Incidentie en prevalentie

De incidentie van speekselklierstenen varieert sterk afhankelijk van geografische en demografische factoren. In westerse landen wordt de prevalentie geschat tussen de 1% en 5%, maar het komt minder vaak voor in ontwikkelingslanden. De aandoening is vaker bij mannen dan bij vrouwen, met een man-vrouwverhouding van ongeveer 2:1.

Leeftijdspieken en geslachtsverschillen

Speekselklierstenen komen meestal voor bij mensen tussen de 30 en 60 jaar, met een piek bij mannen van middelbare leeftijd. De aandoening is zeldzaam bij kinderen en ouderen, hoewel het bij ouderen vaker gepaard gaat met andere ziekten zoals diabetes of verminderde speekselproductie.

Geografische en culturele verschillen

In westerse landen met een dieet dat relatief arm is aan vocht, maar rijk aan zout en vet, komt de aandoening vaker voor. In andere delen van de wereld, waar het dieet rijker is aan vers fruit en groenten, is de prevalentie lager.

Mechanisme

Speekselklierstenen ontstaan wanneer mineralen, voornamelijk calciumzouten, zich ophopen in de speekselklieren en zich verdichten tot een steen. Dit proces wordt vaak gestimuleerd door een verminderde speekselstroom of een verstoorde samenstelling van het speeksel, wat leidt tot de vorming van stenen.

Oorzaken van verstoorde speekselproductie

De afzetting van mineralen in het speeksel kan worden veroorzaakt door verschillende factoren, zoals uitdroging, medicijngebruik of medische aandoeningen die de speekselproductie beïnvloeden, zoals het Sjögren-syndroom. Als de speekselstroom afneemt, kunnen mineralen in het speeksel zich ophopen en kristalliseren, wat leidt tot de vorming van stenen.

Stenen en obstructie van het kanaal

De vorming van speekselklierstenen leidt tot obstructie van de speekselklieren, wat de normale speekselstroom belemmert. Dit kan symptomen veroorzaken zoals zwelling, pijn en een droge mond. Naarmate de steen groter wordt, neemt de obstructie toe, wat leidt tot een verhoogd risico op secundaire infecties.

Samenstelling van speekselklierstenen

De meeste speekselklierstenen bestaan uit calciumfosfaat en calciumcarbonaat, maar andere mineralen, zoals magnesiumfosfaat, kunnen ook een rol spelen in de vorming van stenen. Het speeksel zelf speelt een cruciale rol in het proces, vooral bij mensen met een verstoorde speekselsamenstelling.

Oorzaken aandoening

Speekselklierstenen vormen zich wanneer chemicaliën in het speeksel zich ophopen in de afvoerbuis of de klier. De stenen bevatten meestal calcium. De exacte oorzaak is onbekend.

Enkele factoren verhogen de kans op een lagere speekselproductie en/of verdikt speeksel wat mogelijk leidt tot speekselklierstenen. Deze factoren omvatten dehydratie (de medische term voor uitdroging), een slechte voeding en het gebruik van bepaalde medicijnen waaronder bloeddrukmedicatie, psychofarmaca, blaasmedicatie en antihistaminica. Antihistaminica zijn stoffen die de werking van histamine tegengaan waardoor (afhankelijk van de soort antihistaminicum) het lichaam een allergische reactie bestrijdt. Daarnaast verhoogt een trauma aan de speekselklieren eveneens het risico voor speekselklierstenen.

Risicofactoren

Er zijn verschillende risicofactoren die de kans op het ontwikkelen van speekselklierstenen vergroten. Deze factoren kunnen zowel anatomisch als fysiologisch zijn.

Verminderde speekselproductie

Een van de grootste risicofactoren voor speekselklierstenen is verminderde speekselproductie, die kan optreden door uitdroging, het gebruik van bepaalde medicijnen (zoals antihistaminica, diuretica en antidepressiva) of aandoeningen zoals het Sjögren-syndroom, waarbij de speekselklieren worden aangetast.

Chronische speekselklierinfecties

Patiënten die vaak last hebben van speekselklierinfecties of ontstekingen lopen een verhoogd risico op speekselklierstenen. Infecties kunnen de samenstelling van het speeksel veranderen, wat bijdraagt aan de vorming van stenen.

Medicatiegebruik

Bepaalde medicijnen, zoals antihistaminica, antidepressiva, diuretica en decongestiva, kunnen de speekselproductie verminderen en bijdragen aan de vorming van speekselklierstenen. Dit komt omdat de afname van de speekselstroom de kans op kristallisatie vergroot.

Risicogroepen

Bepaalde groepen hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van speekselklierstenen, afhankelijk van genetische, medische en omgevingsfactoren.

Ouderen

Bij ouderen komt speekselklierstenen vaker voor vanwege de verminderde speekselproductie die gepaard gaat met veroudering. Dit kan het risico op obstructie en ontsteking verhogen.

Mensen met auto-immuunziekten

Patiënten met aandoeningen zoals het Sjögren-syndroom of andere auto-immuunziekten die de speekselklieren aantasten, hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van speekselklierstenen door verminderde speekselproductie en verandering in de speekselsamenstelling.

Mensen met een droge mond (xerostomie)

Patiënten die last hebben van xerostomie, een aandoening waarbij de speekselklieren onvoldoende speeksel produceren, lopen een verhoogd risico op speekselklierstenen. Dit kan worden veroorzaakt door medische aandoeningen, medicatiegebruik of stralingstherapie.

Symptomen: Pijn en zwelling aan mond en gezicht

De patiënt met speekselklierstenen heeft geen symptomen wanneer de stenen zich ontwikkelen, maar als de stenen een maximale omvang hebben gekregen waardoor ze de afvoerbuis blokkeren, vloeit het speeksel terug in de klier, waardoor pijn en zwelling ontstaat aan de mond en het gezicht.

De pijn komt en gaat maar verergert wel steeds, en dan met name bij het eten en kauwen. Hierop volgt mogelijk een ontsteking en infectie in de getroffen klier. De grootte van de steen varieert van minder dan 1 mm tot een diameter van enkele centimeters. Ongeveer 9 op de 10 stenen zijn minder dan 10 mm in grootte.

Alarmsymptomen

Speekselklierstenen kunnen verschillende symptomen veroorzaken die wijzen op de aanwezigheid van een obstructie of ontsteking in de speekselklier.

Pijn en zwelling in de speekselklier

Een van de meest voorkomende symptomen is pijn en zwelling ter plaatse van de speekselklier, vooral wanneer de speekselklier wordt aangespoord om speeksel te produceren, bijvoorbeeld bij het eten. Dit komt doordat de speekselstroom wordt belemmerd door de steen.

Droge mond en moeilijkheden bij slikken

Patiënten met speekselklierstenen kunnen moeite hebben met het slikken van voedsel, vooral vast voedsel, vanwege de verminderde speekselproductie. Dit kan gepaard gaan met een droge mond (xerostomie), wat ongemak veroorzaakt bij het spreken of eten.

Infectie en koorts

Bij infectie van de speekselklier, die kan optreden wanneer de steen de normale speekselafvoer verhindert, kunnen symptomen zoals koorts, pijnlijke zwelling en roodheid optreden. Dit vereist vaak medische interventie om verdere complicaties te voorkomen.

Diagnose en onderzoeken van de klier bij de patiënt

Lichamelijk onderzoek

De diagnose van een speekselkliersteen gebeurt aan de hand van een grondig lichamelijk onderzoek op basis van de zichtbare symptomen. De mondholte is rood en de klier is gezwollen. Bij een verder lichamelijk onderzoek voelt de arts een harde knobbel, als de steen zich vlakbij het uiteinde van de afvoerbuis bevindt. De patiënt heeft soms een bultje in de nek. Wanneer de steen vlakbij de submandibulaire afvoerbuisopening ligt, voelt de arts de steen onder de tong.

Diagnostische onderzoeken

Verschillende beeldvormende onderzoeken helpen bij de diagnose van speekselklierstenen. Zo voert een arts een echografie, een CT-scan of een MRI-scan uit.

Differentiële diagnoses

De arts verwart speekselklierstenen af en toe met volgende aandoeningen: hemangioom / fleboliet (adersteen) of atherosclerotische verkalking. In principe bestaat echter weinig verwarring over de diagnose.

Behandeling van steen in speekselklier

Bij kleine stenen stimuleert de patiënt de speekselproductie door te zuigen op een citroen of zure snoepjes waardoor de stenen spontaan passeren. De arts of tandarts masseert of duwt voorts de steen uit de afvoerbuis. Bij grotere, moeilijker te verwijderen stenen maakt de arts meestal een kleine incisie in de mond om de steen te verwijderen. Het verwijderen van deze stenen is tevens mogelijk via een sialendoscopie.

De arts brengt een kleine flexibele buis aan in de klieropening in de mond. Zo visualiseert hij het speekselklierafvoersysteem en zoekt hij de steen. Vervolgens verwijdert hij met behulp van micro-instrumenten de steen zodat de obstructie verdwijnt. Deze behandeling gebeurt onder plaatselijke of algehele verdoving. In principe mag de patiënt na de behandeling naar huis.

Bij patiënten met terugkerende stenen of onherstelbare schade aan de speekselklier, is een chirurgische verwijdering van de klier noodzakelijk. De arts schrijft voorts antibiotica voor als de patiënt een bacteriële infectie heeft in de speekselklier. Tot slot is het belangrijk om voldoende te drinken, zeker wanneer de patiënt in een warm klimaat vertoeft.

Prognose van speekselklierstenen

De prognose voor patiënten met speekselklierstenen is over het algemeen goed, vooral wanneer de aandoening tijdig wordt gediagnosticeerd en behandeld. Zonder behandeling kan de aandoening echter leiden tot ernstige complicaties.

Herstel na behandeling

Na een chirurgische ingreep of andere behandelingsmethoden, zoals het verwijderen van de steen, herstellen de meeste patiënten snel. Bij vroege interventie zijn de lange termijnresultaten meestal positief, met weinig kans op herhaling.

Langdurige complicaties

Bij ernstige gevallen kunnen speekselklierstenen leiden tot chronische infecties, abcessen of littekenvorming in de speekselklier, wat de speekselproductie blijvend kan verminderen. Dit kan resulteren in een blijvende droge mond.

Complicaties bij patiënten

Bij een kleine speekselkliersteen ontstaan bij de patiënt normaalgezien geen complicaties. Aan de chirurgische verwijdering van de steen zijn wel enkele risico’s verbonden. Dit leidt namelijk mogelijk tot littekenvorming van de afvoerbuisopening waardoor opnieuw een obstructie van speeksel ontstaat. Dit resulteert mogelijk weer in steenvorming of een infectie. Voorts zijn de volgende complicaties mogelijk:

• klierinfectie met pusvorming (speekselklierabces)
• koorts
• pijn die uitstraalt naar de oren of kaak
• ontsteking van de kaakbotten
• spontaan doorbreken van een abces met fistelvorming naar de huid

Preventie speekselklierstenen

Er zijn verschillende preventieve maatregelen die de kans op het ontwikkelen van speekselklierstenen kunnen verkleinen. Dit kan variëren van leefstijlveranderingen tot medische benaderingen.

Voldoende hydratatie

Een van de belangrijkste preventieve maatregelen is het handhaven van een adequate hydratatie. Het drinken van voldoende water bevordert een gezonde speekselproductie en vermindert de kans op kristallisatie van mineralen in het speeksel.

Vermijden van uitdroging

Patiënten moeten uitdroging vermijden, aangezien dit de speekselproductie kan verminderen. Het is belangrijk om regelmatig kleine hoeveelheden water te drinken, vooral tijdens warme weersomstandigheden of bij ziekte.

Gezonde voeding

Een evenwichtig voedingspatroon met voldoende vezels, vitaminen en mineralen kan helpen de speekselklieren gezond te houden. Vermijden van een dieet dat rijk is aan zout of suiker kan de vorming van speekselklierstenen helpen voorkomen.

Lees verder

• Stenen in lichaam: Soorten, symptomen en behandeling
• Speekselklierbiopsie: Weefsel van speekselklier wegnemen
• Speekselklierinfectie: Parotitis en sialoadenitis
• Speekselklierkanker: Kanker in speekselklier met pijn
• Kwaadaardige of goedaardige speekselkliertumoren