Koorts en verhoging: symptomen, oorzaak en behandeling

Wanneer heb je koorts of verhoging? Bij een temperatuur tussen de 37,5°C en 38,0°C spreekt men van verhoging, daarboven wordt het koorts genoemd. Er is dus sprake van koorts als de lichaamstemperatuur hoger is dan 38 graden Celsius. Koorts is een reactie van het lichaam op een infectie met ziekteverwekkende organismen, zoals virussen of bacteriën. De koorts helpt de infectie te bestrijden, aangezien virussen en bacteriën minder goed groeien bij een hogere temperatuur. Koorts kent vele mogelijke oorzaken. Griep, verkoudheid en longontsteking zijn de meest voorkomende oorzaken van koorts. Koorts kan gepaard gaan met andere symptomen. Dit is afhankelijk van de onderliggende oorzaak. Koorts hoeft in principe niet behandeld te worden. Eventueel kun je een paracetamol nemen.

• Lichaamstemperatuur
• Hypothalamus
• Reguleringssysteem
• Normale lichaamstemperatuur
• Wat is koorts en verhoging?
• De juiste temperatuurmeting
• Bij welke lichaamstemperatuur moet je reageren?
• Verschil tussen koorts en hyperthermie
• Definitie
• Hyperthermie die actief of passief kan ontstaan
• Mogelijke oorzaken van koorts
• Koorts en andere klachten of symptomen
• Behandeling van koorts
• Vaak geen behandeling
• Paracetamol
• Rust voldoende uit
• Vergroot je immuniteit
• Epsom zoutbad
• Dieet en voeding bij koorts
• Voldoende drinken bij koorts
• Water, thee en vruchtensap
• Kruidenthee
• Vers frambozensap of gerstewater
• Lindebloesemthee
• Geneeskrachtige planten en kruiden
• Bupleurum (goudscherm)
• Kaapse jasmijn (gardenia jasminoides)
• Basilicum
• Wanneer naar de huisarts?

Lichaamstemperatuur

Hypothalamus

Het lichaam heeft een eigen thermostaat in de vorm van de hypothalamus. Dat deel van de hersenen dat onder meer alles wat met de temperatuur te maken heeft regelt. De temperatuurregeling van het lichaam draagt zorgt voor een constante lichaamstemperatuur. Het wordt wel eens vergeleken met een gesloten systeem voor centrale verwarming. De thermostaat van het lichaam heeft een referentiewaarde gemiddeld 37,1°C. Deze norm wordt vaak het set-point genoemd.

Reguleringssysteem

Wanneer de temperatuur stijgt en dus hoger blijkt te zijn dan het set-point, worden er allerlei mechanismes in werking gezet die ervoor zorgen dat het lichaam afkoelt. En wanneer de temperatuur te laag blijkt te zijn, dan worden de autonome zenuwen geprikkeld tot een grotere warmteproductie. Er vindt doorlopend informatieoverdracht plaats tussen de receptoren, de hypothalamus en de rest van het lichaam. Ook bevat de huid bevat veel koude- en warmtesensoren, welke aan het centrale zenuwstelsel informatie geven over de lokale buitentemperatuur. Ook deze informatie zet het reguleringssysteem aan tot activiteit.

Normale lichaamstemperatuur

Je lichaamstemperatuur varieert. Vroeg in de ochtend is je lichaamstemperatuur het laagst en in de namiddag het hoogst. Normaalwaarden variëren van 36,1° tot 36,4°C en tussen personen zijn er grote verschillen mogelijk. Het temperatuurverschil tussen de ochtend en avond is normaal minder dan 1°C. Het handhaven van een normale lichaamstemperatuur gebeurt door middel van warmtemechanismen zoals rillingen en een verhoogd metabolisme en koudemechanismen zoals (transpireren (zweten) en verwijde bloedvaten.

Wat is koorts en verhoging?

Bij een temperatuur tussen de 37,5°C en 38,0°C spreekt men van verhoging, daarboven wordt het koorts genoemd. Koorts duidt erop dat de lichaamstemperatuur boven de 38 graden komt en het is een gecontroleerde stijging van de lichaamstemperatuur. Koorts wordt gezien als een reactie van de hypothalamus op het binnendringen van pathogene micro-organismen, ziekteverwekkers zoals virussen of bacteriën, of andere lichaamsvreemde stoffen ten gevolge van of geassocieerd met infecties, vergiftigingen, ontstekingen, trauma’s of immunologische ziekten. De ziekteverwekkers of andere stoffen produceren toxinen (gifstoffen) of andere afweerstoffen, die in de hypothalamus een verhoging van het set point teweegbrengen. Vermoedelijk helpt koorts de infectie te bestrijden, doordat bij een hogere temperatuur virussen en bacteriën minder goed gedijen. Er wordt vaak gedacht: hoe hoger de koorts, des te ernstige de ziekte. Dat is echter niet zo. De hoogte van de koorts zegt weinig over de ernst van de ziekte.

De juiste temperatuurmeting

Zoals bekend kun je je lichaamstemperatuur op verschillende punten meten. Zo kun je temperatuur meten onder de oksel, in de mond en in de anus (je poepgaatje). Temperatuur meten onder de oksel is niet erg nauwkeurig; vaak is deze te laag. Daarom wordt deze manier afgeraden. De temperatuur meten in de mond doe je door de thermometer diep in de mond onder de tong te leggen, naast je tongbandje. Temperatuur meten via de mond is redelijk betrouwbaar indien je het steeds op dezelfde manier doet. Als de temperatuur in de mond wordt genomen, is de verkregen waarde lager dan de werkelijke lichaamstemperatuur. Let op: bij het meten in de mond tel je 0,4°C op bij de verkregen waarde om de werkelijke temperatuur te verkrijgen.

Een meting met een infraroodapparaat in de gehoorgang is een andere variant. De juiste bediening van het apparaat is hierbij cruciaal. Bij onjuist gebruik treden er snel meetfouten op met een dergelijk apparaat. Het meten van koorts via de anus wordt als het meest betrouwbaar gezien. Bij deze meting ligt de verkregen waarde heel dicht bij onze werkelijke lichaamstemperatuur.

Het is belangrijk om tijdens een ziektefase dezelfde manier van temperatuurmeting te handhaven. Dit is de enige manier om trends in temperatuurontwikkeling te begrijpen. Stijgt de koorts nog steeds of daalt deze weer?

Bij welke lichaamstemperatuur moet je reageren?

Natuurlijke huismiddeltjes en een middel als paracetamol kunnen koorts helpen bestrijden als een temperatuurdaling gewenst is. Koorts is een zogenaamde 'algemene reactie' van het lichaam, die verschillende oorzaken kan hebben, zoals infectieziekten of auto-immuunziekten. Hoewel (hoge) koorts in sommige gevallen gevaarlijk kan zijn (bijvoorbeeld bij baby's en ouderen), is het in principe een adequate reactie van het lichaam. Hogere temperaturen helpen je lichaam om ongewenste ziekteverwekkers te doden of om te voorkomen dat deze zich vermenigvuldigen. Een matig verhoogde temperatuur is daarom geen reden tot bezorgdheid. Het is niet nodig de koorts te verlagen met medicijnen. Het is in eerste instantie voldoende om je lichaam voldoende rust, slaap en vocht te geven en het dus de kans te geven zichzelf te genezen. Tegen pijn en ziek-zijn kun je desgewenst paracetamol nemen. Met dit middel gaat meestal ook de koorts omlaag. Je temperatuur zal niet boven de 42 graden komen, maar het is daarbij wel belangrijk dat je lichaam de warmte goed kwijt kan en dit gebeurt met zweten. Voldoende drinken is daarom essentieel.

Verschil tussen koorts en hyperthermie

Definitie

Koorts is een door ziekte of infectie veroorzaakte verandering van het set point, een verhoging van de kerntemperatuur. Bij hyperthermie is het reguleringsmechanisme van streek, waardoor de balans tussen warmteproductie en warmteafgifte verstoord raakt. Dit heeft een teveel aan warmteproductie tot gevolg, terwijl de hypothalamus daartoe géén signaal heeft afgegeven. Het is de hypothalamus die de lichaamstemperatuur actief kan verhogen, maar deze blijft dan wel binnen homeostatische grenzen. Bij hyperthermie is dat dus niet het geval.

Hyperthermie die actief of passief kan ontstaan

Er wordt onderscheid gemaakt tussen hyperthermie die actief of passief kan ontstaan. Actieve hyperthermie ontstaat ten gevolge van overmatige lichamelijke inspanning. Passieve hyperthermie kan ontstaan door onder meer verblijf in een hete omgeving, zoals een sauna. Hitteberoerte bij een zuigeling of klein kind, die in een te warme omgeving verblijft, is een ander bekend voorbeeld van passieve hyperthermie. Bij een temperatuur van 41°C of meer is meestal sprake van hyperthermie.

Mogelijke oorzaken van koorts

Er zijn veel mogelijke oorzaken van koorts. Enkele mogelijke oorzaken zijn onder meer:

• infecties, zoals griep, verkoudheid en longontsteking;
• sommige inentingen, zoals difterie en tetanus (bij kinderen);
• kinderziekten;
• sommige ontstekingsziekten, zoals reumatoïde artritis en de ziekte van Crohn;
• voedselvergiftiging;
• sommige medicijnen, waaronder antibiotica.

Koorts en andere klachten of symptomen

Afhankelijk van de oorzaak van de koorts, kan het gepaard gaan met andere symptomen:

• zweten;
  Hoofdpijn / Bron: Istock.com/JackF
• koude rillingen;
• hoofdpijn;
• spierpijn;
• verlies van eetlust;
• algehele malaise;
• verwardheid (bij hoge koorts).

Behandeling van koorts

Vaak geen behandeling

Koorts kan meestal geen kwaad en hoeft in principe niet verlaagd te worden. Dit geldt niet voor hypertermie, wat al zeer snel levensbedreigend kan worden indien niet tijdig wordt ingegrepen. Bij hypertermie moet allereerst de uitlokkende factor worden weggenomen. In geval van een zonnesteek moet het slachtoffer naar een koele, schaduwrijke plek worden gebracht. Daarna lichamelijke afkoeling met water en/of ijs en zo nodig medicatie.

Paracetamol

Als je je heel erg ziek voelt en je hebt last van pijn, dan kan je desgewenst paracetamol innemen. Paracetamol werkt vaak binnen een half uurtje. Het middel werkt pijnstillend en koortsverlagend. Bij koorts is paracetamol het veiligste middel om te gebruiken.

Rust voldoende uit

Slaap is de krachtigste natuurlijke methode van het lichaam voor herstel van koorts en ziekte. In feite kan een gebrek aan slaap je zelfs ziek maken. Zorg ervoor dat je voldoende slaap krijgt zodat je lichaam de energie kan gebruiken die het heeft om de ziekte te bestrijden. Extra slaap en rust zorgt voor een sneller herstel.

Vergroot je immuniteit

Het vergroten van je weerstand helpt je lichaam bij het bestrijden van koorts en ziekte: echinacea (zonnehoed), vlierbessensiroop, vitamine C en colloïdaal zilver zijn allemaal goede opties om je immuunsysteem een handje te helpen.

Epsom zoutbad

Epsom zout voorziet het lichaam van hydratatie en magnesium en trekt tegelijkertijd gifstoffen uit je lichaam. Voeg 2 kopjes Epsom-zout toe aan een warm (niet koud) bad en geniet (10-15 minuten voor kinderen en 20-30 minuten voor volwassenen).

Dieet en voeding bij koorts

Vaak hebben mensen met koorts geen eetlust of een gebrek aan eetlust, dus moeten ze niet worden gedwongen om te eten. Niets of weinig eten gedurende een relatief korte periode is niet schadelijk voor het lichaam in geval van koorts. Als je iets wilt eten, moet je gaan voor lichte en eiwitrijke voedingsmiddelen zoals kippenbouillon of groentebouillon, gekookte kip, gestoomde groenten of salade. Verse citrusvruchten zoals sinaasappels, mandarijnen en grapefruit zijn ook nuttig bij koorts. De vitamine C die het bevat, heeft het lichaam nodig om de onderliggende infectie van de koorts te bestrijden.

In het geval van koorts is het essentieel om zoveel mogelijk (water) te drinken. Drink 1,5 tot 2 liter vocht per dag. Je lichaam heeft een verhoogde behoefte aan vloeistoffen als gevolg van overmatig zweten, en zweten haalt ook mineralen uit het lichaam. De mineralen moeten dringend worden teruggevoerd naar het lichaam. Dit kan onder met met ORS, een mengsel van zouten en glucose (druivensuiker). Bouillon, niet-koolzuurhoudend mineraalwater of thee zijn ook goede vochtaanvullers. Een met koorts gepaard gaande gastro-intestinale infectie met diarree is bijzonder gevaarlijk voor zeer jonge of verzwakte mensen. Vanwege uitdroging mist je lichaam de vloeistof die het dringend nodig heeft voor fysieke regeneratie.

Voldoende drinken bij koorts

Water, thee en vruchtensap

Vanwege het risico op uitdroging moet je dagelijks minstens twee liter drinken als je koorts hebt, vooral niet-koolzuurhoudend mineraalwater en thee zijn bijzonder geschikt. Verse vruchtensappen die worden gemengd met water zijn ook geschikt.

Kruidenthee

Kruidenthee kan op verschillende manieren vrij snel en gemakkelijk worden gemaakt. Thee van de gewone vlier (Sambucus nigra) heeft een even positief effect op koorts. Thee van waterdrieblad, viooltjes en wilgenbast, die in gelijke verhoudingen worden gemengd, helpt ook. Giet kokend water over een eetlepel van het mengsel per kopje en de antipyretische of koortswerende thee is klaar. Als je door braken of diarree langer dan een halve dag nauwelijks vocht in het lichaam kan houden, wordt een bezoek aan de huisarts geadviseerd.

Vers frambozensap of gerstewater

Ook zeer effectief is vers frambozensap, dat onder andere het immuunsysteem versterkt met zijn vele vitamines en bekend staat om zijn zweet-inducerende eigenschappen. Gerstewater met honing is ook een oud antipyreticum. Hiervoor wordt 50 gram gerst gekookt met twee liter water tot de hoeveelheid water is verminderd tot een halve liter. Voeg in de volgende stap twee eetlepels honing toe, laat het geheel afkoelen, voeg een beetje citroensap toe en drink de hele dag door steeds een slokje.

Lindebloesemthee

Vooral bij koortsachtige kinderen moet speciale aandacht worden besteed aan het drinken van voldoende vocht. Naast water en (verdunde) verse vruchtensappen wordt vooral thee in een grote verscheidenheid aan varianten aanbevolen. Bijvoorbeeld een thee gemaakt van lindebloesem, waarvan wordt gezegd dat het een zweet-inducerend, antipyretisch en kalmerend effect heeft en dat daarom goede verlichting belooft. Voor een kopje lindebloesemthee wordt een theelepel lindebloemen overgoten met kokend water en minstens vijf minuten laten trekken. Verwijder vervolgens de bloemen of zeef ze, drink ze met honing en lauwwarm, afhankelijk van je smaak.

Geneeskrachtige planten en kruiden

In het geval van koorts zijn er ook verschillende medicinale planten beschikbaar om de koorts te verlagen en de oorzaken van de koorts te behandelen. Naast de gewone vlier en de lindebloesem (zie boven), die traditioneel worden gebruikt voor het bereiden van thee, zijn er ook andere geneeskrachtig planten.

Bupleurum (goudscherm)

In de traditionele Chinese geneeskunde wordt de wortel van bupleurum (goudscherm beschouwd als een typische antipyretische of koortswerende plant. Deze heeft een bittere smaak, een verkoelend effect en stimuleert de energiestroom in de lever. Voor een ondersteunende thee worden drie tot vijf gram gedroogde wortels per dag gebruikt, die gedurende 20 minuten in ongeveer 500 milliliter licht kokend water worden gekookt.

Kaapse jasmijn (gardenia jasminoides)

De rijpe vruchten van de kaapse jasmijn (gardenia jasminoides Ellis) worden in de Chinese geneeskunde onder meer gebruikt voor koorts. Het uiterlijk van deze vruchten lijkt op dat van onze rozenbottels, ze hebben ook een bittere smaak en stimuleren het hart en de longen. Voor het bereiden van thee wordt drie gram van de gedroogde vruchten 20 minuten gekookt in ongeveer 500 milliliter licht kokend water. De afgewerkte thee wordt vervolgens de hele dag door gedronken.

Basilicum

Hildegard van Bingen (1098-1179), abdis van een benedictijnenklooster, beschouwde basilicum (Ocimum basilicum) als een antipyretische medicinale plant. Voor het bereiden van een basilicumthee heb je een bosje verse kruiden nodig of een handvol gedroogde basilicum dat vervolgens met heet water wordt overgegoten.

Neem ongeveer 20 basilicumbladeren en breng dit aan de kook. Voeg dan 1 theelepel gemalen gember toe aan het gezeefde water en kook tot de oplossing door verdamping is gehalveerd. Voeg een beetje honing toe en drink deze thee twee of drie keer per dag gedurende drie dagen om verlichting van de klachten te krijgen.

Wanneer naar de huisarts?

Neem contact op met de huisarts als de koorts gepaard gaat met kortademigheid, sufheid of weinig drinken of plassen. Dit geldt ook als de koorts langer dan vijf dagen aanhoudt of als je opnieuw koorts krijgt, nadat je een paar dagen koortsvrij bent geweest. Mensen die lijden aan hart-, long- of nierziekte of diabetes hebben, moet bij koorts ook de huisarts raadplegen. Dit geldt ook voor mensen die door een ernstige ziekte of door een medische behandeling een verlaagde weerstand hebben.

Lees verder

• Koortsstuipen kind: symptomen en behandelen van koortsstuip
• Koud zweet: oorzaken, symptomen en behandeling koud zweten
• Koude rillingen: symptomen en oorzaken van koude rillingen