Dysgrafie: Leerstoornis - Problemen met schrijven & motoriek

Dysgrafie is een aandoening waarbij kinderen slechte schrijfvaardigheden hebben zonder dat ze lijden aan een intellectuele stoornis. Bij kinderen ontstaan problemen op het vlak van de fijne motoriek, de grammatica, de organisatie van de taal, de spelling / het handschrift, de taalverwerking en het visueel-ruimtelijk vlak. Zonder duidelijke diagnose worden kinderen met deze leerstoornis al snel bestempeld als ‘lui', terwijl een probleem in de hersenen aan de basis ligt van deze schrijfstoornis. Het kind krijgt diverse strategieën en technieken aangereikt door zowel ouders, leerkrachten als specialisten om beter om te leren gaan met dysgrafie. Op deze manier verbetert het zelfbeeld en zelfvertrouwen van het kind waardoor de schoolcarrière en de activiteiten daarbuiten geen grote hindernis meer vormen.

• Terminologie van dysgrafie
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Problemen met schrijven en (fijne) motoriek
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie
• Praktische tips voor het leven met dysgrafie
• Creëren van een ondersteunende omgeving
• Gebruik van hulpmiddelen en technieken
• Medische benaderingen en behandelingen
• Psychologische ondersteuning en motivatie
• Educatieve strategieën en aanpassingen

Terminologie van dysgrafie

‘Een beperking in de schriftelijke uitdrukking’ is de officiële term die artsen gebruiken om deze leerstoornis aan te duiden. Dysgrafie mag voorts niet verward worden met dysorthografie. Bij dysorthografie is een kind niet in staat om een woord goed te schrijven door spellingsproblemen terwijl de intelligentie normaal is en het onderwijs goed was.

Epidemiologie

Dysgrafie is een leerstoornis die wordt gekarakteriseerd door significante problemen met het schrijven, ondanks normaal ontwikkelde motorische en cognitieve functies. De prevalentie van dysgrafie varieert wereldwijd, maar studies suggereren dat ongeveer 10% van de kinderen in westerse landen deze aandoening vertoont, met een grotere frequentie onder jongens dan meisjes.

Prevalentie
In verschillende studies is aangetoond dat dysgrafie een veel voorkomende leerstoornis is bij kinderen, met een schatting van 5 tot 10% van de kinderen die moeite hebben met schrijven. Het komt vaak voor in combinatie met andere leerstoornissen, zoals dyslexie, wat de vaststelling van de aandoening bemoeilijkt.

Geografische verschillen
Er zijn beperkte gegevens over de geografische spreiding van dysgrafie. In ontwikkelde landen wordt de prevalentie vaak hoger gerapporteerd, wat deels te wijten is aan verbeterde diagnostische criteria en bewustwording van de aandoening.

Mechanisme

Dysgrafie is geen gevolg van een enkelvoudige oorzaak, maar een complex samenspel van genetische, neurologische en omgevingsfactoren die leiden tot problemen bij het motorisch en cognitief verwerken van schrijfhandelingen. Het mechanisme achter dysgrafie omvat afwijkingen in verschillende hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor motorische controle, geheugen en taal.

Neurologische basis
De hersengebieden die betrokken zijn bij schrijven omvatten de motorische cortex, de pariëtale kwab en de temporale kwab. Dysgrafie kan het gevolg zijn van een verstoring in de signalering tussen deze gebieden, waardoor een patiënt moeite heeft met het coördineren van motorische vaardigheden die nodig zijn om schriftelijk uitdrukking te geven.

Cognitieve processen
Naast motorische aspecten, speelt de cognitieve verwerking van taal een belangrijke rol bij dysgrafie. Problemen met geheugen, aandacht en informatieverwerking kunnen ook bijdragen aan de moeilijkheden die mensen met dysgrafie ervaren bij het schrijven.

Oorzaken

Artsen weten anno september 2024 niet precies wat de oorzaak is van dysgrafie en andere problemen rond schriftelijke uitdrukking. Normaal gezien gebruiken de hersenen informatie via de zintuigen en slaan ze dit op om later te gebruiken. Voordat een persoon begint te schrijven, haalt hij informatie op van zijn korte- of langetermijngeheugen. Vermoedelijk gaat er iets mis in deze processen. Een kind met dysgrafie is bijgevolg geen ‘lui kind’; het probleem ligt namelijk in de hersenen.

Risicofactoren

De aandoening komt alleen voor, of in combinatie met andere leerstoornissen zoals:

• ADHD (moeite met aandacht en controleren van energie)
• dyslexie (leerstoornis: moeite met lezen en spellen)
• dyspraxie (doelbewuste handelingen niet goed kunnen uitvoeren)
• een expressieve taalstoornis
• een leesstoornis
• een ontwikkelingscoördinatiestoornis (slecht handschrift)

Mogelijk is ook sprake van een genetische link waarbij dysgrafie in gezinnen voorkomt.

Risicogroepen

Dysgrafie komt vaker voor bij bepaalde risicogroepen, waaronder kinderen met andere leerstoornissen en neurologische aandoeningen.

Kinderen met dyslexie
Dysgrafie wordt vaak aangetroffen bij kinderen die ook dyslexie hebben. Het is bekend dat kinderen met leesstoornissen ook moeite kunnen hebben met schrijven, vooral bij het spellen en het organiseren van hun gedachten in geschreven vorm.

Kinderen met ADHD
Er is een significante overlap tussen dysgrafie en ADHD. Kinderen met ADHD kunnen moeite hebben met concentratie en aandacht, wat hen belemmert in het ontwikkelen van de nodige schrijfvaardigheden. Dit maakt hen vatbaarder voor het ontwikkelen van dysgrafie.

Symptomen: Problemen met schrijven en (fijne) motoriek

Traag of slordig schrijven is niet noodzakelijkerwijs een teken dat het kind niet hard genoeg zijn best doet. Schrijven vereist een complexe reeks goede motorische- en taalverwerkingsvaardigheden. Voor kinderen met dysgrafie verloopt het schrijfproces moeilijker en langzamer. Zonder hulp heeft een kind met dysgrafie moeilijkheden op school.

Bij deze stoornis in het vermogen om te schrijven, heeft het kind problemen in één of meer van de volgende zes verschillende categorieën:

• fijne motoriek
• grammatica
• organisatie van de taal
• spelling / handschrift
• taalverwerking
• visueel-ruimtelijk

De symptomen variëren wel naargelang de leeftijd.

Fijne motoriek
Een kind heeft een bevend handschrift omdat hij niet goed in staat is om het potlood goed vast te houden. Soms drukt het kind het potlood juist te hard door om goed te schrijven. Het indrukken van toetsen op het toetsenbord is soms lastig voor het kind. Een foute positie van de pols, het fout leggen van het papier of in een foute positie gaan zitten om te kunnen schrijven, zijn andere tekenen van dysgrafie. Kenmerkend hierbij zijn de 'schrijfkrampen' die door de foute lichaamshouding tot stand komen. Andere problemen met de fijne motoriek behoren tot de mogelijkheden, zoals slecht voedsel kunnen snijden, niet (goed) kunnen puzzelen, de schoenveters niet (goed) kunnen vastbinden, niet (goed) kunnen knippen met een schaar, … Sommige kinderen hebben ook problemen met de grove motoriek.

Grammatica
Kinderen gebruiken komma’s overbodig en/of weten niet goed hoe ze leestekens moeten gebruiken. Daarnaast verwarren ze de werkwoordtijden. Ze schrijven niet in volledige zinnen, terwijl andere kinderen juist heel erg lange zinnen schrijven. De zinnen starten tot slot niet met een hoofdletter.

Organisatie van de taal
Ook taalkundig treden problemen op. Het kind geeft vage informatie of vergeet belangrijke feiten en/of details, terwijl sommige kinderen juist overdreven veel informatie prijsgeven. Het verhaal start soms pas in het midden. Het kind vertelt soms wel een verhaal, maar komt nooit tot een belangrijk punt, of anders blijft hij dit herhalen. Ook neemt het kind soms aan dat anderen weten waarover hij praat.

Spelling / Handschrift
Het begrijpen van spellingsregels is moeilijk. Wanneer het kind de spellingscontrole gebruikt, herkent hij het juiste woord niet. Hij weet dus niet of een woord verkeerd gespeld is of niet. Soms is het wel mogelijk om mondeling een woord goed te spellen, maar dan maakt hij wel schriftelijk spelfouten. Het spellen van woorden gaat dikwijls fout; dit gebeurt dan op vele verschillende manieren. Hij verwijdert verder vaak geschreven informatie. Het lezen van zijn eigen handschrift is zo bemoeilijkt. Kleine letters en hoofdletters haalt een kind voorts door elkaar. Schrijven is tot slot in veel gevallen een vermoeiende bezigheid voor het kind.

Taalverwerking
Een kind heeft moeite om zijn ideeën snel op papier te krijgen. Het begrijpen van spellingsregels is voorts lastig. Een routebeschrijving kan een kind niet volgen. Bovendien verliest hij snel zijn gedachten.

Visueel-ruimtelijk
De woorden van links naar rechts ordenen op de pagina lukt meestal niet. De letters en woorden gaan alle richtingen uit en lopen door elkaar op de pagina. Soms schrijft het kind de letters te dicht bij elkaar. Voor kinderen die dysgrafisch schrijven, is het daarnaast lastig om op een rechte lijn te schrijven. Verder gaat het lezen van kaarten, het tekenen en het reproduceren van een vorm niet vlot. Het overnemen van teksten gaat tot slot langzaam.

Alarmsymptomen

Het herkennen van alarmsymptomen van dysgrafie is belangrijk voor vroegtijdige identificatie en behandeling. Bij kinderen met dysgrafie kunnen verschillende symptomen optreden die wijzen op problemen met schrijven.

Problemen met handschrift
Een van de eerste tekenen van dysgrafie is het moeilijk kunnen produceren van leesbaar handschrift. Dit kan zich uiten in onduidelijke letters, inconsistente lettergrootte of moeite met het vasthouden van de pen.

Moeite met organiseren van gedachten
Naast motorische problemen ervaren veel kinderen met dysgrafie ook moeite met het structureren van hun gedachten op papier. Ze hebben vaak moeite met het opstellen van samenhangende zinnen en alinea’s, wat hun schrijfvaardigheid beïnvloedt.

Diagnose en onderzoeken

De tekenen van dysgrafie verschijnen vaak wanneer kinderen leren lezen en schrijven, maar de diagnose wordt soms pas gesteld in de middelbare school. De diagnose van dysgrafie gebeurt door een team van specialisten (waaronder schoolpsychologen), die het kind op diverse vaardigheden (taal, schrijfvaardigheid, motoriek, …) testen. Het kind moet bijvoorbeeld tijdens een test zinnen schrijven en teksten kopiëren. De specialisten bekijken niet enkel het eindresultaat, maar eveneens het schrijfproces: fijne motoriek, houding, positie, potloodgreep, vermoeidheid en of tekenen van schrijfkrampen.

Behandeling

Voor dysgrafie bestaat geen genezing of een eenvoudige oplossing. Enkele strategieën en therapieën verbeteren wel de schrijftechnieken bij het kind. De behandeling verloopt multidisciplinair, waarbij specialisten, leerkrachten én de ouders samenwerken om de schrijf- en motorische vaardigheden te verbeteren.

Hulp van specialisten en leerkrachten
Door de diverse onderzoeken bij het kind, is het mogelijk om een individueel behandelplan op te stellen. Sommige kinderen zijn gebaat met het werken op een toetsenbord of apps en zijn hierdoor meer georganiseerd. Bovendien is het in een aantal situaties mogelijk om de hoeveelheid van het geschreven materiaal te laten verminderen waarbij de leerling of student toch dezelfde inhoud moet kennen dan klasgenoten. Een kortere huistaak of paper schrijven of minder testvragen beantwoorden behoren bijvoorbeeld tot de mogelijke creatieve oplossingen. Er zijn ook nog hulpmiddelen verkrijgbaar met duidelijk gedrukte lijnen waardoor het kind beter kan leren schrijven. Een ergotherapeut is een andere mogelijke oplossing om de spierkracht en handigheid op te bouwen.

Tips voor ouders
Ouders kunnen eveneens helpen bij deze leerstoornis. Het is belangrijk om het kind altijd positief te benaderen: het kind prijzen voor een geleverde inspanning en vooral blijven motiveren. Ze kunnen het kind stimuleren om thuis op een rustige plaats met voldoende verlichting te werken en de werkstukken op tijd af te hebben. Verder moeten ouders als voorbeeld fungeren door zelf goed te schrijven en vooral oefenen met het kind. Kinderen met dysgrafie moeten immers regelmatig oefenen. Het doel van het oefenen is het ontwikkelen van motorische vaardigheden en het verbeteren van de spelling- en grammaticavaardigheden. Kinderen met dysgrafie moeten tenslotte positief benaderd worden door ouders.

Prognose

De prognose van dysgrafie hangt sterk af van de tijdige diagnose en de mate waarin er ondersteuning en therapie beschikbaar zijn voor de patiënt. Vroege interventie kan helpen om de schrijfvaardigheden te verbeteren en de gevolgen van de aandoening te verminderen.

Langdurige gevolgen
Zonder de juiste ondersteuning kunnen kinderen met dysgrafie langdurige problemen ondervinden op school en in hun latere professionele leven. Ze kunnen moeite blijven houden met schriftelijke communicatie, wat invloed heeft op hun academische prestaties en zelfvertrouwen.

Herstel en verbetering
Met gerichte therapieën, zoals ergotherapie, kunnen veel kinderen met dysgrafie aanzienlijke vooruitgang boeken in hun schrijfvaardigheden. Het is belangrijk dat ouders en leerkrachten samenwerken om een geschikt leerplan op te stellen dat rekening houdt met de specifieke behoeften van het kind.

Complicaties

Mogelijke complicaties van dysgrafie zijn:

• Moeite met schoolprestaties en zelfvertrouwen
• Problemen met communicatie en sociale interacties
• Emotionele problemen zoals frustratie en angst
• Problemen met de ontwikkeling van andere vaardigheden die afhankelijk zijn van goede schrijfvaardigheden

Preventie

Hoewel dysgrafie grotendeels genetisch bepaald lijkt te zijn, kunnen er preventieve maatregelen worden genomen om de kans op het ontwikkelen van de aandoening te verkleinen, vooral in risicogroepen.

Vroege identificatie
Vroege identificatie van schrijfproblemen kan helpen om de nodige interventies sneller in te schakelen. Scholen kunnen kinderen monitoren op schrijfproblemen en indien nodig gespecialiseerde begeleiding bieden.

Ondersteuning bij leren schrijven
Kinderen die risico lopen op dysgrafie kunnen baat hebben bij specifieke schrijfoefeningen en strategieën die zich richten op de motorische aspecten van schrijven. Ergotherapie kan bijvoorbeeld helpen bij het verbeteren van de fijne motoriek die nodig is voor het schrijven.

Praktische tips voor het leven met dysgrafie

Dysgrafie is een leerstoornis die invloed heeft op de fijne motoriek en het vermogen om te schrijven. Het kan leiden tot problemen met het correct en vloeiend schrijven van letters en woorden, evenals met de organisatie van gedachten op papier. Het omgaan met dysgrafie vereist geduld, begrip en het gebruik van verschillende strategieën om het schrijven gemakkelijker en efficiënter te maken.

Creëren van een ondersteunende omgeving

Het is belangrijk om een omgeving te creëren waarin de persoon met dysgrafie zich ondersteund voelt en waarin hun capaciteiten niet beperkt worden door de moeilijkheden die ze ervaren met schrijven. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat ze toegang krijgen tot hulpmiddelen zoals spraak-naar-tekstsoftware of digitale apparaten die het schrijven vergemakkelijken. Het is belangrijk om geduldig te zijn en hen aan te moedigen, ook wanneer schrijven een frustrerende taak wordt. Zorg ervoor dat de persoon zich comfortabel voelt en niet het gevoel heeft dat hun schrijfvaardigheden hen definiëren.

Gebruik van hulpmiddelen en technieken

Er zijn verschillende hulpmiddelen en technieken die kunnen helpen bij het verbeteren van de schrijfvaardigheid bij dysgrafie. Digitale hulpmiddelen, zoals spraak-naar-tekstsoftware, kunnen helpen om gedachten om te zetten in tekst zonder dat fysiek schrijven nodig is. Daarnaast kunnen gelijnde en vergrote schrijflijnen helpen bij het organiseren van woorden op papier, en speciale pennen of hulpmiddelen voor het vasthouden van schrijfgerei kunnen helpen bij het verbeteren van de fijne motoriek. Oefeningen om de handmotoriek te verbeteren kunnen ook nuttig zijn, evenals het gebruik van verschillende schrijfstijlen om te ontdekken welke het gemakkelijkst is.

Spier- en gewrichtsafwijkingen kunnen soms bijdragen aan de fysieke moeilijkheden bij het schrijven. Fysiotherapie of ergotherapie kan helpen bij het versterken van de handspieren en het verbeteren van de coördinatie, wat essentieel is voor het schrijven. Het is belangrijk om de voortgang van de motorische vaardigheden regelmatig te evalueren en nieuwe technieken of hulpmiddelen te implementeren als dat nodig is.

Medische benaderingen en behandelingen

Behandeling voor dysgrafie richt zich voornamelijk op het ontwikkelen van vaardigheden en het ondersteunen van de persoon met praktische strategieën. Dit kan onder meer bestaan uit intensieve schrijftraining, het leren van alternatieve schrijfmethoden en het gebruik van digitale hulpmiddelen. Het kan ook nuttig zijn om samen te werken met een ergotherapeut om de motorische vaardigheden te verbeteren. Bij ernstige gevallen kan therapie, zoals sensorische integratietherapie, helpen om de fijne motoriek te verbeteren en de schrijfvaardigheid te bevorderen.

Psychologische ondersteuning en motivatie

Dysgrafie kan frustrerend zijn voor degenen die ermee te maken hebben, vooral als ze moeite hebben met het bijhouden van hun leeftijdsgenoten op school of op het werk. Het is belangrijk om psychologische ondersteuning te bieden en te werken aan het versterken van het zelfvertrouwen van de persoon. Het is essentieel om te begrijpen dat dysgrafie niet gerelateerd is aan intelligentie, en om de persoon aan te moedigen om door te zetten, zelfs als het schrijfproces uitdagend is. Psychische stoornissen, zoals angst of depressie, kunnen soms ook voorkomen bij mensen met dysgrafie, vooral als ze zich gefrustreerd of anders voelen dan hun leeftijdsgenoten. Het bieden van emotionele steun en het ontwikkelen van copingmechanismen kan helpen om de psychische gezondheid te bevorderen.

Educatieve strategieën en aanpassingen

Het onderwijs speelt een cruciale rol in het ondersteunen van mensen met dysgrafie. Het kan nuttig zijn om aanpassingen in de klasomgeving te maken, zoals het toestaan van mondelinge presentaties in plaats van schriftelijke opdrachten, of het gebruik van digitale hulpmiddelen om de schrijfvereisten te verminderen. Het aanleren van alternatieve manieren om informatie te organiseren, zoals het gebruik van mindmaps of spraakherkenningssoftware, kan ook nuttig zijn. Het is belangrijk om samen te werken met leerkrachten en therapeuten om een op maat gemaakt plan te ontwikkelen dat aansluit bij de specifieke behoeften van de persoon.

Lees verder

• Leerstoornissen: Oorzaken en soorten leerproblemen
• Dyscalculie: Rekenkundige leerstoornis bij kind
• Dyslexie: Leerstoornis - Moeite met lezen en spellen