Obesitas: Medicijnen als oorzaak van zwaarlijvigheid

Ernstig overgewicht is een aandoening die vaak het gevolg is van meerdere factoren. De belangrijkste en meest bekende oorzaak is de voedselinname. De meeste mensen met zwaarlijvigheid krijgen namelijk meer calorieën binnen dan hun lichaam kan verbranden. Vooral vette maaltijden en een hoge suikerinname leiden tot overgewicht en obesitas. Verder speelt inactiviteit bij veel mensen eveneens een belangrijke rol. Naast de bekende oorzaken en omgevingsfactoren, zijn er een aantal medicijnen die als bijwerking ernstig overgewicht kunnen veroorzaken. De aanwezige bijwerking(en) bespreekt de obese persoon steeds met de arts, zodat deze mogelijk andere medicatie kan inzetten. Hij weegt hierbij altijd het uiteindelijke effect van het medicijn af tegen de eventuele bijwerkingen en nadelen. Een nauwkeurige opvolging bij de arts is vaak aanbevolen bij een eventuele medicatie-aanpassing.

• Mechanismen van medicatie-geïnduceerde obesitas
• Verhoogde eetlust (hyperfagie)
• Veranderingen in het metabolisme
• Verhoogde vetopslag
• Medicatie als oorzaak van obesitas
• Anti-migrainemedicijnen
• Medicijnen en metabool syndroom
• Bètablokkers en insulineresistentie
• Corticosteroïden en verhoogde bloeddruk
• Impact van medicatie op de darmflora en obesitas
• Veranderingen in microbiota door antibiotica
• Antipsychotica en darmmicroben
• Rol van genetische predispositie bij medicatie-geïnduceerde obesitas
• Genetische aanleg voor vetopslag
• Genetische factoren en medicijnrespons
• Behandeling van medicatie-geïnduceerde obesitas
• Aangepaste medicatie
• Gewichtsbeheersing en voeding
• Psychologische ondersteuning
• Preventie van medicatie-geïnduceerde obesitas
• Bewustzijn en vroege interventie
• Monitoring van gewicht en metabolisme
• Antidepressiva
• Antihistaminica
• Bètablokkers
• Corticosteroïden
• Diabetesmedicijnen
• Stemmingsstabilisatoren
• Epidemiologie van obesitas
• Oorzaken van obesitas
• Risicofactoren van obesitas
• Symptomen van obesitas
• Alarmsymptomen van obesitas
• Diagnose en onderzoeken van obesitas
• Behandeling van obesitas
• Prognose van obesitas
• Complicaties van obesitas
• Preventie van obesitas

Mechanismen van medicatie-geïnduceerde obesitas

Medicijnen kunnen obesitas veroorzaken door verschillende mechanismen. De invloed van medicijnen op het lichaamsgewicht kan variëren afhankelijk van de aard van het medicijn, de dosis, de duur van het gebruik en de individuele reactie van de patiënt.

Verhoogde eetlust (hyperfagie)

Sommige medicijnen stimuleren de eetlust, wat kan leiden tot overmatige calorie-inname. Dit effect kan variëren van lichte tot significante verhogingen in de eetlust, afhankelijk van het type medicijn. Bijvoorbeeld, bepaalde antidepressiva kunnen hyperfagie veroorzaken als bijwerking.

Veranderingen in het metabolisme

Medicijnen kunnen het metabolisme beïnvloeden, bijvoorbeeld door de snelheid van vetverbranding te verlagen of de opslag van vet in het lichaam te bevorderen. Corticosteroïden, bijvoorbeeld, kunnen de stofwisseling vertragen, wat bijdraagt aan gewichtstoename.

Verhoogde vetopslag

Sommige medicijnen beïnvloeden de hormonen die betrokken zijn bij de vetopslag, zoals insuline of cortisol. Dit kan leiden tot een verhoogde vetopslag, zelfs bij een normaal of licht verhoogd calorisch verbruik. Dit is vaak het geval bij medicijnen voor diabetes en antidepressiva.

Medicatie als oorzaak van obesitas

Bij circa 10% tot 15% van de mensen met obesitas ontstaat het ernstig overgewicht door het gebruik van medicijnen. Sommige geneesmiddelen maken mensen namelijk meer hongerig. Andere medicijnen vertragen het vermogen van het lichaam om calorieën te verbranden of zorgen ervoor dat mensen extra vocht vasthouden. De effecten zijn echter verschillend per persoon. Zo is het mogelijk dat sommige mensen reageren op medicatie door een gewichtstoename, terwijl anderen geen gewichtstoename ervaren door het medicatiegebruik. Wanneer mensen vermoeden dat ze lijden aan medicatie-geïnduceerde obesitas, is het van belang om dit met de arts te bespreken. Mogelijk schakelt de arts over naar een ander medicijn, en het is zelfs mogelijk dat mensen medicijnen krijgen om af te vallen.

Volgende medicijnen zijn bekend voor het veroorzaken van een gewichtstoename.

Anti-migrainemedicijnen

Migraine is een aandoening waarbij mensen hoofdpijn en/of een eenzijdige aura ervaren. Geneesmiddelen die migraine en epileptische aanvallen voorkomen, hebben eveneens invloed op hormonen die de honger beheersen. Het is bij het gebruik van deze medicijnen voor het lichaam lastiger om te voelen wanneer het 'verzadigd' (vol) is. De medicijnen hebben de neiging om de eetlust op te wekken en de stofwisseling te verlagen. Bovendien houdt het lichaam hierdoor meer vocht vast. Bij het nemen van valproïnezuur (Depakote) hebben mensen soms zelfs meer behoefte aan het eten van fastfoodproducten.

Voorbeelden van anti-migrainemedicijnen die obesitas kunnen veroorzaken zijn:

• amitriptyline (Elavil)
• nortriptyline (Aventyl, Pamelor)
• valproïnezuur (Depacon, Depakote, Stavzor)

Medicijnen en metabool syndroom

Een aantal medicijnen kan niet alleen obesitas veroorzaken, maar ook bijdragen aan het ontstaan van het metabool syndroom, een combinatie van aandoeningen die het risico op hartziekten, diabetes type 2 en beroertes verhogen.

Bètablokkers en insulineresistentie

Bètablokkers worden vaak voorgeschreven voor hoge bloeddruk en hartproblemen. Ze kunnen echter de insulinegevoeligheid verminderen, wat leidt tot een hogere bloedsuikerspiegel en vetopslag. Dit kan bijdragen aan de ontwikkeling van obesitas en andere componenten van het metabool syndroom.

Corticosteroïden en verhoogde bloeddruk

Langdurig gebruik van corticosteroïden kan leiden tot verhoogde bloeddruk en een verhoogd risico op diabetes, wat het risico op obesitas verhoogt. De medicijnen kunnen ook vetophoping bevorderen, vooral in de buikstreek, wat een kenmerk is van het metabool syndroom.

Impact van medicatie op de darmflora en obesitas

Er is groeiend bewijs dat bepaalde medicijnen invloed kunnen hebben op de samenstelling van de darmflora, wat kan bijdragen aan gewichtstoename en obesitas.

Veranderingen in microbiota door antibiotica

Antibiotica kunnen de balans van bacteriën in de darm verstoren, wat kan leiden tot een verhoogde neiging tot gewichtstoename. Dit effect kan optreden door veranderingen in de manier waarop voedsel wordt verteerd en verwerkt in het lichaam.

Antipsychotica en darmmicroben

Onderzoek heeft aangetoond dat antipsychotische medicatie invloed kan hebben op de darmflora, wat kan leiden tot veranderingen in het metabolisme die de ophoping van vet bevorderen.

Rol van genetische predispositie bij medicatie-geïnduceerde obesitas

Genetische factoren spelen een rol in hoe patiënten reageren op medicijnen en hoe zij gewichtstoename ervaren bij het gebruik van bepaalde geneesmiddelen.

Genetische aanleg voor vetopslag

Patiënten met een genetische aanleg voor vetopslag kunnen meer vatbaar zijn voor gewichtstoename bij het gebruik van medicijnen die de eetlust verhogen of het metabolisme veranderen. Genetisch onderzoek kan helpen bij het identificeren van patiënten die gevoeliger zijn voor medicatie-geïnduceerde obesitas.

Genetische factoren en medicijnrespons

Bepaalde genetische variaties kunnen invloed hebben op de manier waarop het lichaam medicijnen verwerkt, wat betekent dat sommige mensen meer kans hebben om gewichtstoename te ervaren als bijwerking van medicatie. Dit kan worden aangepakt met een gepersonaliseerd behandelplan dat rekening houdt met de genetische achtergrond van de patiënt.

Behandeling van medicatie-geïnduceerde obesitas

Wanneer medicatie bijdraagt aan obesitas, is het belangrijk om samen met de arts een behandelplan te ontwikkelen dat gericht is op gewichtsbeheersing en mogelijk het aanpassen van de medicatie.

Aangepaste medicatie

In sommige gevallen kan het nodig zijn om over te schakelen op een ander medicijn met minder impact op het gewicht. Dit kan bijvoorbeeld door antidepressiva te vervangen door medicijnen die minder invloed hebben op de eetlust of het metabolisme.

Gewichtsbeheersing en voeding

Naast het aanpassen van medicatie kunnen patiënten baat hebben bij voedingsaanpassingen en een evenwichtig voedingspatroon, gecombineerd met regelmatige lichaamsbeweging, om de effecten van medicatie-geïnduceerde obesitas te verminderen.

Psychologische ondersteuning

Patiënten die lijden aan medicatie-geïnduceerde obesitas kunnen psychologische ondersteuning nodig hebben, vooral als ze moeite hebben om hun gewicht te beheersen. Therapie kan helpen bij het ontwikkelen van gezonde gewoonten en het omgaan met de emotionele uitdagingen van gewichtstoename.

Preventie van medicatie-geïnduceerde obesitas

Het voorkomen van medicatie-geïnduceerde obesitas is een belangrijk doel, vooral voor patiënten die langdurige medicatie gebruiken.

Bewustzijn en vroege interventie

Het is cruciaal om patiënten bewust te maken van de mogelijke bijwerkingen van medicatie en de rol die medicijnen kunnen spelen in gewichtstoename. Vroegtijdige interventie door de arts kan helpen om de gevolgen van medicatie-geïnduceerde obesitas te minimaliseren.

Monitoring van gewicht en metabolisme

Patiënten die medicijnen gebruiken die obesitas kunnen veroorzaken, moeten regelmatig hun gewicht en metabolisme laten controleren. Dit maakt het mogelijk om snel in te grijpen als gewichtstoename optreedt.

Antidepressiva

Antidepressiva verhogen het 'goed gevoel-hormoon' in de hersenen. Bepaalde antidepressiva werken eveneens in op de eetlust en de manier waarop het lichaam calorieën afbreekt. Het is mogelijk dat mensen eten maar geen verzadigd gevoel krijgen. Het is ook mogelijk dat ze meer vet vasthouden, zelfs als ze niet eten. Vooral wanneer mensen langdurig bepaalde medicijnen gebruiken en hiervoor gevoelig zijn, kunnen ze aankomen in gewicht.

Enkele voorbeelden van antidepressiva die verantwoordelijk kunnen zijn voor zwaarlijvigheid omvatten:

• citalopram (Celexa)
• fluoxetine (Prozac)
• fluvoxamine (Luvox)
• mirtazapine (Remeron)
• paroxetine (Paxil)
• sertraline (Zoloft)

Antihistaminica

Antihistaminica zijn medicijnen die ingezet worden voor de behandeling van een allergische reactie. Vrij verkrijgbare allergiemedicijnen blokkeren de werking van histamine, een stof die door het lichaam wordt aangemaakt en veel van de symptomen van allergieën veroorzaakt. Door het blokkeren van histamine ontstaat bij sommige mensen mogelijk als bijwerking een gewichtstoename.

Ernstig overgewicht kan het gevolg zijn van de volgende antihistaminica:

• cetirizine (Zyrtec)
• difenhydramine (Benadryl)
• fexofenadine (Allegra)
• loratadine (Claritin)

Bètablokkers

Bètablokkers worden vaak ingezet voor de behandeling van een hartaandoening. Ze verlichten de druk op het hart door de hartslag te verlagen en de bloeddruk te verminderen. Het lichaam reageert hierdoor minder op lichaamsbeweging, waardoor mensen minder calorieën verbranden. Eén van de mogelijke bijwerkingen van bètablokkers is vermoeidheid. Mensen hebben daardoor minder energie om fysieke inspanningen te leveren, waardoor het gewicht sneller kan stijgen.

Bètablokkers die kunnen leiden tot obesitas omvatten:

• acebutolol (Sectral)
• atenolol (Tenormin)
• metoprolol (Lopressor, Toprol XL)
• propranolol (Inderal)

Corticosteroïden

Corticosteroïden zijn krachtige ontstekingsremmers die het immuunsysteem onderdrukken. Ze verlichten pijn en verminderen een ontsteking. Corticosteroïden zijn verkrijgbaar in vele vormen: injectie, een topische (op de huid toegepaste) crème, een inhalatievorm (inademen als een spray) of een tablet of capsule via de mond (oraal). Deze geneesmiddelen tasten het metabolisme aan. Langdurig gebruik van deze stoffen verhoogt de eetlust en zorgt ervoor dat het lichaam meer vet vasthoudt, vooral rond de buik.

Volgende corticosteroïden zijn bekend voor het veroorzaken van ernstig overgewicht:

• methylprednisolon (Medrol)
• prednisolon (Orapred, Pediapred, Prelone en anderen)
• prednison (Deltasone, Prednicot, Sterapred en anderen)

Diabetesmedicijnen

Diabetesmedicijnen regelen de bloedsuikerspiegel op verschillende manieren. Sommige medicijnen maken mensen gevoeliger voor insuline. Door het nemen van andere medicijnen geeft het lichaam voor of na de maaltijd meer insuline af. Gewichtstoename is normaal wanneer mensen deze medicijnen voor het eerst gebruiken, omdat het lichaam zich nog moet aanpassen. Sommige 'oudere' medicijnen zetten calorieën om in vetcellen. Deze gewichtstoename is vooral frustrerend voor mensen met diabetes mellitus type 2 die vaak al lijden aan overgewicht. Mogelijk zal de arts een ander medicijn inzetten en/of levensstijlwijzigingen aanbevelen.

Medicijnen voor de behandeling van diabetes mellitus die mogelijk leiden tot zwaarlijvigheid zijn:

• glimepiride (Amaryl)
• glipizide (Glucotrol)
• glyburide (Diabeta, Micronase)
• insuline
• nateglinide (Starlix)
• pioglitazon (Actos)
• repaglinide (Prandin)

Stemmingsstabilisatoren

Stemmingsstabilisatoren zijn medicijnen die helpen bij de behandeling van psychische aandoeningen zoals een bipolaire stoornis of schizofrenie. Ze werken direct in op de hersenen en beïnvloeden ook het gewicht en het metabolisme. Stemmingsstabilisatoren kunnen bij veel mensen leiden tot een constante eetlust.

Enkele voorbeelden van ernstig overgewicht als gevolg van stemmingsstabilisatoren zijn:

• clozapine (Clozaril)
• lithium (Eskalith, Lithobid)
• olanzapine (Zyprexa)
• quetiapine (Seroquel)
• risperidon (Risperdal)

Epidemiologie van obesitas

Obesitas is een wereldwijd gezondheidsprobleem dat steeds vaker voorkomt. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is de prevalentie van obesitas wereldwijd bijna verdubbeld sinds 1975. Ongeveer 39% van de volwassenen wereldwijd ouder dan 18 jaar wordt als overgewicht beschouwd, en 13% als obees. Obesitas is een belangrijke risicofactor voor diverse chronische ziekten, zoals hart- en vaatziekten, type 2 diabetes en bepaalde vormen van kanker.

In Nederland komt obesitas ook steeds vaker voor. Volgens de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) kampt ongeveer 14% van de volwassen bevolking met obesitas. Dit percentage lijkt de laatste jaren te stijgen, mede door veranderingen in levensstijl, eetgewoonten en fysieke inactiviteit.

Oorzaken van obesitas

De oorzaken van obesitas zijn multifactorieel en omvatten genetische, omgevings-, en gedragsfactoren. Belangrijke oorzaken zijn:

• Overmatige calorie-inname: Het consumeren van meer calorieën dan het lichaam nodig heeft.
• Onvoldoende fysieke activiteit: Een sedentaire levensstijl draagt bij aan een negatieve energiebalans.
• Genetische aanleg: Genetische factoren kunnen invloed hebben op de neiging tot gewichtstoename en vetopslag.
• Hormonale factoren: Hormonale disbalans kan bijdragen aan obesitas, zoals bij hypothyreoïdie of het polycysteus ovarium syndroom (PCOS).
• Medische aandoeningen: Bepaalde medische aandoeningen en medicijnen kunnen gewichtstoename veroorzaken.

Risicofactoren van obesitas

De risicofactoren voor obesitas zijn onder te verdelen in:

• Gedragsrisico’s: Overeten, een hoge inname van calorierijke voedingsmiddelen, en een gebrek aan lichaamsbeweging.
• Omgevingsrisico’s: Toegang tot ongezond voedsel, sociaaleconomische status, en leefomgeving.
• Genetische factoren: Familiale geschiedenis van obesitas en genetische predisposities.
• Psychologische factoren: Stress, depressie en emotioneel eten.

Symptomen van obesitas

De symptomen van obesitas omvatten:

• Verhoogd lichaamsgewicht: Overmatige vetopslag, vooral in de buikstreek.
• Verminderde fysieke capaciteit: Moeite met fysieke activiteiten en een verhoogde vermoeidheid.
• Problemen met ademhaling: Kortademigheid en snurken.
• Huidproblemen: Huidplooien, striae en overmatige transpiratie.

Alarmsymptomen van obesitas

Alarmsymptomen waarbij een arts geraadpleegd moet worden zijn:

• Snel toenemend gewicht: Onverklaarbare en snelle gewichtstoename.
• Ernstige ademhalingsproblemen: Kortademigheid of ernstige slaapapneu.
• Symptomen van diabetes: Verhoogde dorst, frequent urineren, en vermoeidheid.
• Hartklachten: Pijn op de borst, onregelmatige hartslag.

Diagnose en onderzoeken van obesitas

De diagnose van obesitas wordt meestal gesteld op basis van de Body Mass Index (BMI), een maat voor de verhouding tussen gewicht en lengte. Aanvullende onderzoeken kunnen zijn:

• Lichaamsvetmeting: Metingen zoals huidplooimeting of bio-elektrische impedantie.
• Bloedonderzoek: Om comorbiditeiten zoals diabetes en cholesterolniveaus te evalueren.
• Beeldvorming: Zoals echografie of MRI voor het beoordelen van vetdistributie en mogelijke complicaties.

Behandeling van obesitas

De behandeling van obesitas omvat een combinatie van:

• Dieet- en levensstijlveranderingen: Caloriebeperking, gezonde voeding, en verhoging van fysieke activiteit.
• Gedrags- en cognitieve therapieën: Hulp bij gedragsverandering en het ontwikkelen van gezonde eet- en beweeggewoonten.
• Medicatie: In sommige gevallen kunnen medicijnen worden voorgeschreven om gewicht te verminderen.
• Chirurgie: Bariatrische chirurgie, zoals een maagband of gastric bypass, kan worden overwogen bij ernstige obesitas.

Prognose van obesitas

De prognose voor mensen met obesitas hangt af van verschillende factoren zoals de ernst van de obesitas, de aanwezigheid van comorbiditeiten, en de mate van interventie. Met een effectieve behandeling en aanpassingen in levensstijl kan gewichtstoename worden beheerst en kunnen gezondheidsrisico's worden verminderd. Echter, zonder adequate behandeling en veranderingen in levensstijl kunnen ernstige gezondheidsproblemen optreden.

Complicaties van obesitas

Obesitas kan leiden tot verschillende complicaties zoals:

• Hart- en vaatziekten: Verhoogd risico op hartaanvallen en beroertes.
• Diabetes type 2: Verhoogd risico op insulineresistentie en diabetes.
• Hypertensie: Verhoogde bloeddruk.
• Gewrichtsproblemen: Extra belasting op gewrichten, wat kan leiden tot artritis.
• Slaapapneu: Ademhalingsproblemen tijdens de slaap.

Preventie van obesitas

Preventie van obesitas richt zich op het handhaven van een gezond gewicht door:

• Gezonde eetgewoonten: Evenwichtig voedingspatroon met een focus op groente, fruit, en volkorenproducten.
• Regelmatige fysieke activiteit: Dagelijkse lichaamsbeweging van minstens 150 minuten matige activiteit.
• Gedragsverandering: Bewustwording van eet- en beweegpatronen en het aanpakken van emotioneel eten.
• Medische controle: Regelmatige gezondheidschecks om risico’s te monitoren en vroege interventie te bieden.

Lees verder

• Obesitas (zwaarlijvigheid): Risicofactoren voor overgewicht
• Kinderen met obesitas: Tips bij gewichtsverlies