Hyperprolactinemie: Verhoogde prolactinewaarden in het bloed

Hyperprolactinemie is een aandoening waarbij abnormaal hoge niveaus van prolactine in het bloed worden aangetroffen. Prolactine is een peptidehormoon dat wordt geproduceerd door de voorkwab van de hypofyse in de hersenen. Het speelt een essentiële rol in de stimulatie van melkproductie en de ontwikkeling van de borsten tijdens de zwangerschap. Hoewel verhoogde prolactineniveaus normaal kunnen zijn tijdens de zwangerschap en de borstvoedingsperiode, kan een abnormale verhoging ook wijzen op een onderliggende ziekte. Daarnaast kunnen bepaalde medicijnen leiden tot verhoogde prolactinewaarden in het bloed. Een bloedonderzoek kan deze aandoening vaststellen. Symptomen van hyperprolactinemie omvatten onvruchtbaarheid, veranderingen in de menstruatiecyclus en verminderd libido. Behandeling van hyperprolactinemie bestaat vaak uit medicatie, hoewel ook andere behandelmethoden beschikbaar zijn. De prognose is doorgaans goed, hoewel langdurige therapie soms noodzakelijk is.

• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van hoge prolactineniveaus in het bloed
• Fysiologische oorzaken
• Aandoeningen
• Medicatie
• Risicofactoren
• Risicogroepen voor hyperprolactinemie
• Symptomen
• Bij vrouwen
• Bij mannen
• Bij hypofysetumor
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van hyperprolactinemie
• Medicatie
• Chirurgie
• Radiotherapie
• Prognose van verhoogde prolactineniveaus in het bloed
• Complicaties van hoge prolactineniveaus in het bloed
• Preventie

Epidemiologie

Prevalentie
Hyperprolactinemie is een veelvoorkomende endocriene aandoening. De prevalentie varieert afhankelijk van de populatie en de gebruikte diagnostische criteria. Bij vrouwen kan de prevalentie in de algemene bevolking tot 10-15% bedragen, terwijl het bij mannen aanzienlijk lager is, rond de 1-2%. De aandoening komt ook vaker voor bij vrouwen in de reproductieve leeftijd dan bij postmenopauzale vrouwen.

Oorzaken van variabiliteit
De variabiliteit in prevalentie kan worden toegeschreven aan verschillende factoren, waaronder de invloed van medicijnen, onderliggende gezondheidsproblemen en levensstijlfactoren. Daarnaast zijn er populaties met een hogere incidentie, zoals vrouwen die hormonale anticonceptie gebruiken of patiënten met een voorgeschiedenis van hypofyseafwijkingen.

Gegevens uit studies
Studies tonen aan dat hyperprolactinemie vaker voorkomt bij patiënten met hypofysetumoren (prolactinomen), waar het kan oplopen tot meer dan 50% in bepaalde cohortstudies. Dit onderstreept de noodzaak voor regelmatige screening in risicopopulaties.

Mechanisme

Fysiologische rol van prolactine
Prolactine is een hormoon dat voornamelijk wordt geproduceerd door de hypofyse. Het speelt een cruciale rol in de lactatie en de ontwikkeling van borstweefsel. Hyperprolactinemie ontstaat wanneer er een verhoogde productie van prolactine is, wat kan leiden tot verschillende symptomen en complicaties.

Regulatie van prolactine
De productie van prolactine wordt voornamelijk gereguleerd door dopamine, dat de prolactine-afgifte remt. Wanneer de dopamineregulatie verstoord is, bijvoorbeeld door een tumor in de hypothalamus of hypofyse, kan dit leiden tot verhoogde prolactineproductie.

Oorzaken van verhoogde prolactineproductie
Naast tumoren zijn er ook andere oorzaken van hyperprolactinemie, zoals medicijnen (bijvoorbeeld antipsychotica en antidepressiva), hypothyreoïdie, en chronische nierinsufficiëntie. Deze factoren kunnen de regulatie van prolactine beïnvloeden en leiden tot verhoogde niveaus in het bloed.

Oorzaken van hoge prolactineniveaus in het bloed

Fysiologische oorzaken

Fysiologische hyperprolactinemie kan optreden tijdens de zwangerschap, de borstvoeding en bij ernstige stress. Ook kan verhoogde prolactineproductie optreden tijdens de slaap en na geslachtsgemeenschap. Borstwandstimulatie kan eveneens leiden tot tijdelijke hyperprolactinemie.

Aandoeningen

Hyperprolactinemie kan verschillende oorzaken hebben, waaronder:

• een borstwandletsel of aandoeningen die de borstwand aantasten, zoals gordelroos (een infectie die gepaard gaat met huiduitslag en symptomen aan het gezicht)
• een eierstokafwijking zoals het polycysteus ovariumsyndroom (hormonale onevenwichtigheden)
• een leverziekte zoals leverfalen en levercirrose
• een nieraandoening zoals nierfalen of andere chronische nierziekten
• een schildklierziekte zoals een traag werkende schildklier
• aandoeningen die de hypothalamus en de hypofyse aantasten, zoals een hypofysetumor, een prolactinoom (een goedaardige hypofysetumor), een meningeoom (tumor van de hersen- en ruggenmergsvliezen), een craniofaryngioom, enz.

Medicatie

De normale regulatie van prolactineniveaus kan worden verstoord door bepaalde medicijnen. Dit geldt vooral voor medicatie die wordt gebruikt voor de behandeling van:

• depressie (tricyclische antidepressiva en selectieve serotonineheropnameremmers)
• hoge bloeddruk (zoals calciumantagonisten en methyldopa)
• ernstige psychische stoornissen (antipsychotica zoals risperdal en haloperidol)
• maagzuur en gastro-oesofageale refluxziekte
• menopauzesymptomen (oestrogeen)
• misselijkheid en overgeven (anti-emetica)
• pijn (opiaten - krachtige pijnstillers afgeleid van opium)

Risicofactoren

Medicatiegebruik
Bepaalde medicijnen zijn bekend als risicofactoren voor hyperprolactinemie. Antipsychotica, zoals haloperidol en risperidon, en antidepressiva, zoals sertraline, kunnen de dopamine-activiteit verlagen, wat resulteert in verhoogde prolactineproductie.

Hormonale factoren
Hormonale schommelingen kunnen ook bijdragen aan hyperprolactinemie. Vrouwen met een geschiedenis van hormonale onbalans, zoals polycysteus ovariumsyndroom (PCOS) of een onregelmatig menstruatiepatroon, lopen mogelijk een groter risico.

Onderliggende aandoeningen
Ziektes zoals hypothyreoïdie of lever- en nierziekten kunnen de afbraak van prolactine beïnvloeden, wat leidt tot verhoogde niveaus in het bloed. Dit maakt patiënten met deze aandoeningen kwetsbaarder voor hyperprolactinemie.

Risicogroepen voor hyperprolactinemie

Vrouwen in de reproductieve leeftijd
Vrouwen van vruchtbare leeftijd hebben een hoger risico op hyperprolactinemie, vooral als ze hormonale anticonceptie gebruiken. De schommelingen in hormoonspiegels kunnen de prolactineproductie beïnvloeden en leiden tot symptomen.

Patiënten met hypothyreoïdie
Patiënten met hypothyreoïdie zijn ook een risicogroep, omdat de verlaagde schildklierhormoonspiegels de prolactinesecretie kunnen verhogen. Dit maakt het belangrijk voor zorgverleners om hyperprolactinemie te overwegen bij patiënten met schildklierproblemen.

Patiënten met psychische aandoeningen
Patiënten die medicijnen gebruiken voor psychische aandoeningen, zoals schizofrenie of depressie, hebben een verhoogd risico op hyperprolactinemie als gevolg van het gebruik van antipsychotica en antidepressiva die de prolactineproductie beïnvloeden.

Symptomen

Bij vrouwen

Hyperprolactinemie kan leiden tot galactorroe (spontane melkproductie buiten de zwangerschap). Niet alle vrouwen met galactorroe hebben echter hyperprolactinemie. Andere symptomen bij vrouwen kunnen onder meer een afwezigheid van menstruatie of een onregelmatige menstruatie zijn, samen met symptomen van oestrogeendeficiëntie. De puberteit kan vertraagd of gestopt zijn. Ook kunnen vrouwen een verminderd libido (minder zin in seks) ervaren en sneller last krijgen van vaginale droogte, wat kan leiden tot pijn tijdens de geslachtsgemeenschap. Onvruchtbaarheid (vrouwelijke onvruchtbaarheid) of verminderde vruchtbaarheid komen ook voor. Op de lange termijn kan osteoporose (verlies van botmassa met een verhoogd risico op botbreuken) een mogelijk gevolg zijn, vooral bij vrouwen.

Bij mannen

Bij mannen kunnen symptomen van hyperprolactinemie onder meer hypogonadisme (onderontwikkeling van de geslachtsklieren), vertraagde of gestopte puberteit, mannelijke onvruchtbaarheid of verminderde vruchtbaarheid en erectiestoornissen zijn. Mannen kunnen ook milde gynaecomastie (borstontwikkeling) ervaren. Een vertraagde of gestopte puberteit bij jongens kan ook een teken zijn van hyperprolactinemie.

Bij hypofysetumor

Wanneer er een hypofysetumor aanwezig is (dit komt vaker voor bij mannen), kunnen hoofdpijn en/of gezichtsvelddefecten optreden.

Alarmsymptomen

Menstruatiestoornissen
Een van de meest voorkomende alarmsymptomen van hyperprolactinemie bij vrouwen is menstruatiestoornissen, zoals oligomenorroe of amenorroe. Deze symptomen kunnen duiden op een verstoorde hormoonbalans en vereisen verdere evaluatie.

Gynaecomastie
Bij mannen kan hyperprolactinemie leiden tot gynaecomastie, een aandoening waarbij de borstklieren vergroot zijn. Dit kan leiden tot emotionele en psychologische problemen, en vraagt om medische aandacht.

Infertiliteit
Zowel mannen als vrouwen kunnen vruchtbaarheidsproblemen ervaren door hyperprolactinemie. Bij vrouwen kan dit leiden tot anovulatie, terwijl bij mannen een verlaagde spermaproductie kan optreden. Dit symptoom is een belangrijke indicator voor de noodzaak van endocriene evaluatie.

Hoofdpijn en gezichtsverlies
In gevallen van prolactinomen, of tumoren van de hypofyse die prolactine produceren, kunnen patiënten symptomen ervaren zoals aanhoudende hoofdpijn of gezichtsverlies. Deze symptomen wijzen op een grotere onderliggende pathologie en vereisen onmiddellijke medische aandacht.

Diagnose en onderzoeken

Normale prolactinespiegels in het bloed bedragen minder dan 500 mIU/L (20 ng/ml of μg/L) voor vrouwen en minder dan 450 mIU/L voor mannen. Licht verhoogde prolactinespiegels (400-600 mIU/L) kunnen fysiologisch en asymptomatisch zijn, maar hogere niveaus vereisen verdere diagnose. Niveaus boven 5000 mIU/L duiden meestal op de aanwezigheid van een prolactine-afscheidende hypofysetumor. Hyperprolactinemie moet worden bevestigd door herhaald bloedonderzoek. Verdere diagnostische stappen zijn nodig nadat fysiologische en medicamenteuze oorzaken zijn uitgesloten. De arts kan dan aanvullende onderzoeken zoals een gezichtsveldonderzoek, een röntgenfoto, een CT-scan en/of een MRI-scan van de hypofyse uitvoeren.

Behandeling van hyperprolactinemie

De behandeling van hyperprolactinemie is gericht op het voorkomen van de langetermijneffecten van oestrogeendeficiëntie bij vrouwen of testosterondeficiëntie bij mannen. Voor lichte verhogingen van prolactine (400-1000 mIU/L) met een normale menstruatie (of normale mannelijke testosteronniveaus) is geen behandeling noodzakelijk.

Medicatie

Hyperprolactinemie wordt vaak behandeld met dopamine-agonisten. Bijwerkingen, die in een klein aantal gevallen optreden, kunnen misselijkheid en braken, duizeligheid, flauwvallen, constipatie en koude handen en voeten omvatten. Hypothyreoïdie (traag werkende schildklier) wordt behandeld met synthetisch schildklierhormoon om de prolactinespiegels te normaliseren. Als verhoogde prolactinewaarden worden veroorzaakt door voorgeschreven medicijnen, kan de arts indien mogelijk alternatieve medicatie voorstellen.

Chirurgie

Chirurgie kan nodig zijn om een aanwezige tumor te verwijderen, vooral als medicatie niet effectief is. Een operatie kan ook noodzakelijk zijn als de tumor het gezichtsvermogen aantast.

Radiotherapie

Als medicatie of chirurgie niet effectief zijn, kan de arts radiotherapie toepassen om een tumor te verkleinen.

Prognose van verhoogde prolactineniveaus in het bloed

Behandeling en prognose bij prolactinomen
Prolactinomen, de meest voorkomende oorzaak van hyperprolactinemie, zijn over het algemeen goed te behandelen met medicijnen, zoals dopamine-agonisten (bijvoorbeeld bromocriptine en cabergoline). Deze geneesmiddelen verlagen de prolactinespiegels effectief en kunnen de tumoren verminderen, wat resulteert in een verbetering van de symptomen. Bij de meeste patiënten normaliseert de prolactineproductie na behandeling, en wordt de menstruatiecyclus hersteld bij vrouwen, evenals de vruchtbaarheid. In gevallen van galactorroe wordt de melkproductie vaak gestopt, en mannen ervaren vaak verbetering van seksuele functie en testosteronniveaus. In gevallen waarin medicamenteuze behandeling niet effectief is of als de tumor te groot is, kan chirurgische verwijdering van de tumor nodig zijn.

Langdurige effecten van onbehandelde hyperprolactinemie
Als hyperprolactinemie niet op tijd wordt behandeld, kunnen de langdurige effecten aanzienlijk zijn. Bij vrouwen kunnen onregelmatige menstruaties en onvruchtbaarheid aanhouden, terwijl mannen met onbehandelde hyperprolactinemie blijven lijden aan seksuele disfunctie, verminderde libido en verlies van spiermassa. Beide geslachten lopen ook een verhoogd risico op osteoporose door de verlaagde niveaus van oestrogeen of testosteron, wat de botgezondheid schaadt. Chronische verhoogde prolactinespiegels kunnen ook leiden tot ernstige psychologische gevolgen, zoals depressie en angst, aangezien de hormonale verstoringen van invloed kunnen zijn op de stemming en het algemene welzijn van de patiënt.

Herstel bij tijdige behandeling
Met tijdige en geschikte behandeling, zoals het gebruik van dopamine-agonisten, kunnen de meeste patiënten volledig herstellen van hyperprolactinemie. Bij vrouwen wordt de vruchtbaarheid vaak hersteld, en de menstruatiecyclus kan weer normaal worden. Bij mannen herstelt het libido, en kunnen erectiestoornissen verdwijnen. De prognose voor patiënten met prolactinomen of andere vormen van hyperprolactinemie is doorgaans goed, zolang de aandoening effectief wordt behandeld. Echter, bij sommige patiënten kan het nodig zijn om de behandeling langdurig voort te zetten om terugval te voorkomen.

Impact van bijkomende gezondheidsproblemen op de prognose
Bij patiënten met bijkomende aandoeningen, zoals nierinsufficiëntie of hypothyreoïdie, kan de prognose variëren. In dergelijke gevallen is het essentieel om de onderliggende aandoening samen met de hyperprolactinemie te behandelen voor een optimaal resultaat. Zonder een holistische benadering kan de behandeling van hyperprolactinemie minder effectief zijn. Bij oudere patiënten of die met andere chronische gezondheidsproblemen kunnen complicaties optreden die de prognose minder gunstig maken.

Complicaties van hoge prolactineniveaus in het bloed

Complicaties van de medicatie kunnen pulmonale, retroperitoneale en pericardiale fibrotische reacties en hartklepletsels omvatten, vooral wanneer hoge doses worden gebruikt bij de ziekte van Parkinson. Patiënten dienen zorgvuldig te worden gecontroleerd, hoewel dergelijke bijwerkingen zeer zeldzaam zijn.

Preventie

Vermijden van risicofactoren
Er zijn geen specifieke preventiemethoden voor hyperprolactinemie, aangezien de aandoening vaak wordt veroorzaakt door medische aandoeningen of genetische factoren. Het is echter mogelijk om bepaalde risicofactoren te vermijden. Het gebruik van bepaalde medicijnen, zoals dopamine-antagonisten, kan het risico op hyperprolactinemie verhogen. Wanneer deze medicijnen noodzakelijk zijn, kan het nuttig zijn om de prolactinespiegels regelmatig te controleren om een vroege detectie van verhoogde prolactine te waarborgen. In het geval van vrouwen die zwanger willen worden, is het van belang om medische voorwaarden die hyperprolactinemie bevorderen, zoals PCOS, te beheersen om vruchtbaarheidsproblemen te voorkomen.

Regelmatige medische controles
Voor patiënten met een verhoogd risico, zoals degenen met een voorgeschiedenis van prolactinomen of hypothyreoïdie, kunnen regelmatige medische controles helpen om hyperprolactinemie vroegtijdig te identificeren. Dit geldt met name voor vrouwen die onregelmatige menstruaties of galactorroe ervaren, evenals voor mannen met seksuele disfunctie. Het monitoren van prolactinespiegels kan helpen bij het snel starten van de juiste behandeling om ernstige complicaties te voorkomen.

Gezonde levensstijl en stressmanagement
Hoewel levensstijlkeuzes geen directe preventie bieden voor hyperprolactinemie, kunnen gezonde gewoonten zoals regelmatige lichaamsbeweging en stressmanagement bijdragen aan de algehele hormonale balans van het lichaam. Chronische stress kan een belangrijke factor zijn in het verhogen van prolactinespiegels, dus het handhaven van een gezond evenwicht tussen werk, rust en ontspanning kan nuttig zijn. Bovendien kan een gezond voedingspatroon, rijk aan essentiële voedingsstoffen, helpen bij het handhaven van de hormonale balans en het voorkomen van gezondheidsproblemen die hyperprolactinemie kunnen verergeren.

Behandeling van onderliggende aandoeningen
Omdat hyperprolactinemie vaak wordt veroorzaakt door onderliggende medische aandoeningen, zoals schildklierproblemen of hypofyseafwijkingen, is het essentieel om deze aandoeningen tijdig te behandelen. Voor patiënten met hypothyreoïdie kan het effectief behandelen van de schildklierafwijking helpen om prolactinespiegels te normaliseren. Evenzo kunnen patiënten met hypofyseproblemen, zoals prolactinomen, profijt hebben van vroege detectie en behandeling van de tumor om verdere complicaties te voorkomen. Het behandelen van andere hormonale onevenwichtigheden kan ook bijdragen aan het voorkomen van hyperprolactinemie.

Lees verder

• Galactorroe: Afscheiding uit tepel, niet door zwangerschap
• Hypofysetumoren: Tumor in hypofyse met veel symptomen