Prolactinoom: Goedaardige hypofysetumor met onvruchtbaarheid

Een prolactinoom is een goedaardige hypofysetumor die het hormoon prolactine produceert. Hierdoor ontstaat een verhoogd prolactinegehalte in het bloed (hyperprolactinemie). Zowel door de grootte van de tumor als het verhoogd gehalte van prolactine ontstaan diverse klachten. De meest voorkomende symptomen zijn onvruchtbaarheid, een vertraagde puberteit, een melkafscheiding bij niet-zwangere vrouwen en een gebrek aan libido. De behandeling verloopt vooral medicamenteus, maar af en toe is chirurgie en/of radiotherapie nodig. De meeste patiënten hebben kleine hypofysetumoren met uitstekende vooruitzichten. De vooruitzichten bij grotere hypofysetumoren zijn variabel.

• Synoniemen van prolactinoom
• Epidemiologie van goedaardige hypofysetumor
• Oorzaken
• Symptomen: Onvruchtbaarheid en vele andere klachten
• Omvang
• Verhoogde afscheiding van prolactine
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling met medicatie
• Prognose van tumor in hypofyse in hersenen

Synoniemen van prolactinoom

Voor een prolactinoom zijn ook nog andere termen gangbaar zoals:

• amenorree-galactorroe, niet-puerperaal
• galactorroe-amenorree-syndroom
• het Forbes-Albright-syndroom
• niet-plastische galactorroe

Epidemiologie van goedaardige hypofysetumor

Prolactinomen komen het meest voor bij veertigplussers. Vrouwen zijn vaker dan vrouwen aangetast, maar bij kinderen komen de tumoren zelden voor. Prolactinomen zijn goed voor maximaal veertig procent van alle klinisch erkende hypofyseadenomen (goedaardig gezwellen in hypofyse van hersenen). De gemiddelde prevalentie van een prolactinoom bedraagt naar schatting ongeveer 10 per 100.000 bij mannen en 30 per 100.000 bij vrouwen, met een piekprevalentie bij vrouwen van 25 tot 34 jaar.

Oorzaken

De precieze oorzaak van prolactinoom is slecht begrepen anno oktober 2020. Een prolactinoom is het meest voorkomende type van een hormoon afscheidende hypofysetumor (adenoom). Bijna alle hypofysetumoren zijn goedaardig. De meeste prolactinomen zijn sporadisch van oorsprong. Een prolactinoom verschijnt bij 15 tot 60% als onderdeel van de erfelijke aandoening ‘multiple endocrine neoplasie type 1’ (MEN 1) of van familiale syndromen.

Symptomen: Onvruchtbaarheid en vele andere klachten

Omvang

Ten minste de helft van alle prolactinomen is erg klein (minder dan één centimeter). Deze kleine tumoren komen vaker voor bij vrouwen. Grotere tumoren komen vaker tot stand bij mannen, en dan vooral bij ouderen. De tumor bereikt mogelijk een grote omvang voordat de symptomen tot uiting komen. Op basis van de grootte van de tumoren zijn prolactinomen in te delen als microprolactinoom (kleiner dan tien millimeter, komt het vaakst voor), macroprolactinoom (groter dan tien millimeter) of gigantisch prolactinoom (groter dan vier centimeter).

Prolactinomen veroorzaken een breed scala aan symptomen. Dit komt door de grootte van de tumor of anders door de hypersecretie van prolactine. Microadenomen zijn meestal beperkt tot het sella turcica (Turks zadel) in de hersenen en veroorzaken geen compressiesymptomen, maar macroadenomen (groter dan één cm) drukken mogelijk op een aangrenzende structuur zoals het chiasma opticum (kruising van de linker- en rechtergezichtszenuw) of de sinus cavernosum (bloedboezem in het hoofd waarin de aderen van het oog uitmonden). Hierdoor ontstaan verschillende compressiesymptomen zoals:

• convulsies (stuipen: oncontroleerbare fysieke bewegingen en veranderingen in het bewustzijn)
• craniale zenuwparasieën zoals een verlamming van de zesde hersenzenuw (oogbewegingsstoornis)
• hoofdpijn
• hydrocefalie (waterhoofd: te veel hersen- en ruggenmergvocht in de schedel)
• hypofyse-apoplexie (medisch noodgeval door een spontane bloeding in de hypofysetumor; gaat gepaard met ernstige hoofdpijn, visusveranderingen en panhypopituïtarisme)
• unilaterale exoftalmie (eenzijdige uitpuilende ogen)
• veranderingen in het gezichtsvermogen zoals:
• gezichtsveldstoornissen
• een verminderde gezichtsscherpte
• een wazig zicht

Verhoogde afscheiding van prolactine

Door de verhoogde afscheiding van prolactine ontstaan verschillende symptomen bij mannen en vrouwen en kinderen.

Mannen
Mannen ervaren erectiestoornissen, weinig zaadcellen (door secundair hypogonadisme = onderontwikkelde geslachtsklieren), een verminderd libido (minder zin in seks), impotentie en een verminderde spierkracht.

Vrouwen
Prolactine is een hormoon dat de borsten aanstuurt om melk te produceren (lactatie). Bij niet-zwangere vrouwen met een prolactinoom ontstaat met andere woorden een melkafscheiding uit de tepel (galactorroe). Daarnaast hebben vrouwen geen of een zeldzaam optredende menstruatie. Vrouwen zijn voorts onvruchtbaar (vrouwelijke onvruchtbaarheid) en hebben een verlies van libido. Een pijnlijke geslachtsgemeenschap behoort tot slot tot de symptomen door een verhoogd gehalte van prolactine in het bloed.

Kinderen
Kinderen stoppen met groeien door hyperprolactinemie (verhoogde prolactinewaarden in het bloed). Daarnaast is een vertraagde puberteit aanwezig. Zestienjarigen hebben voorts nog nooit gemenstrueerd (primaire amenorroe).

Andere symptomen
Andere symptomen komen bij iedereen voor met hyperprolactinemie zoals:

• acromegalie (overproductie van groeihormoon) / gigantisme (overmatige groei) (deze symptomen komen voor bij circa tien procent van de patiënten)
• angst
• emotionele instabiliteit
• neerslachtigheid
• osteopenie (verminderde botdichtheid zonder symptomen)
• osteoporose (verlies van botmassa met risico op botbreuken)
• vermoeidheid

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
De diagnose van de tumor gebeurt sneller bij vrouwen dan bij mannen daar vrouwen onregelmatige menstruatieperioden ervaren. Een uitgebreid vraaggesprek en lichamelijk onderzoek zijn nodig om andere oorzaken van hyperprolactinemie uit te sluiten en om alle aanwezige klachten te noteren en andere symptomen te identificeren. Een oogheelkundig onderzoek is vereist bij een macroadenoom. De oogarts voert namelijk bij patiënten met een macroadenoom een gezichtsveldonderzoek uit om gezichtsvelddefecten op te sporen.

Diagnostisch onderzoek
Bloedonderzoek
De arts voert een bloedonderzoek uit om de hormoonspiegels te controleren. De prolactinespiegels zijn meestal direct evenredig aan de tumorgrootte:

• minder dan 200 ng / ml bij tumoren minder dan één cm
• 200 ng / ml tot 1000 ng / ml bij hypofysetumoren van één tot twee cm
• meer dan 1000 ng / ml bij tumoren die groter zijn dan twee cm in diameter

Als het prolactineniveau niet overeenkomt met de tumorgrootte, dan is dit mogelijk het gevolg van een slecht gedifferentieerd prolactinoom of de aanwezigheid van een grote cystecomponent in de tumor.

Beeldvormende onderzoeken
Een CT-scan onthult het gezwel in de hypofyse, maar een MRI-scan met gadolinium is het beste beeldvormende onderzoek om goedaardige hypofysetumor op te sporen. Hierbij is het het beste mogelijk om de anatomie van het hypothalamus-hypofyse-gebied te visualiseren. Alle patiënten met tumoren die grenzen aan of worden gecomprimeerd door het chiasma opticum krijgen verder een doorverwijzing naar een oogarts.

Differentiële diagnose
Hyperprolactinemie (verhoogd prolactinegehalte in het bloed) is niet altijd het gevolg van een prolactinoom. Andere oorzaken van een verhoogd prolactinegehalte in het bloed zijn:

• andere mogelijke hypofysetumoren zoals een craniofaryngioom (goedaardige hersentumor bij hypofyse), een meningioom, een dysgerminoom
• borstwandletsels
• chronisch nierfalen
• een zwangerschap
• medicatiegebruik zoals bepaalde geneesmiddelen tegen het braken en de misselijkheid (anti-emetica), antipsychotica, opioïden (krachtige pijnstillers)
• het Chiari-Frommel-syndroom
• histiocytose X (Langerhans celhistiocytose: multisystemische aandoening)
• hypothyreoïdie (een te traag werkende schildklier)
• levercirrose
• polycysteuze eierstokken (meerdere cysten op de eierstokken met hormonale veranderingen)
• radiotherapie aan de hersenen
• ruggenmergletsels
• sarcoïdose (aandoening met symptomen aan ogen, longen, zenuwstelsel en huid)
• stress
• ziekte van Addison (bijnierinsufficiëntie)

Behandeling met medicatie

Macroprolactinomen of symptomatisch microadenoom behandelt de arts met medicijnen (dopamine-agonisten). Bij de meeste prolactinomen gebeurt enkel een medicamenteuze behandeling. Een behandeling met chirurgie en/of radiotherapie is enkel nodig wanneer patiënten niet reageren op de medicijnen.

Prognose van tumor in hypofyse in hersenen

Voor patiënten met microprolactinomen zijn de vooruitzichten over het algemeen uitstekend. De tumor vergroot namelijk bij 95% van de patiënten niet na een behandeling. Macroprolactinomen groeien vaak nog geleidelijk en vereisen een agressieve behandeling om complicaties te voorkomen. De groeisnelheid varieert en is onvoorspelbaar. Een zorgvuldige opvolging van de klinische tekenen, gekoppeld aan beeldvormende onderzoeken van de hypofyse en metingen van de hormoonspiegels zijn nodig voor het behandelen van patiënten.

Lees verder

• Onvruchtbaarheid: Oorzaken van vruchtbaarheidsproblemen
• Hypofysetumoren: Tumor in hypofyse met veel symptomen
• Hyperprolactinemie: Verhoogde prolactinewaarden in het bloed
• Vrouwelijke onvruchtbaarheid (infertiliteit bij vrouwen)
• Mannelijke onvruchtbaarheid (infertiliteit bij mannen)