Prolactinoom: Goedaardige hypofysetumor met onvruchtbaarheid

Een prolactinoom is een goedaardige tumor van de hypofyse die het hormoon prolactine produceert. Dit leidt tot een verhoogd prolactinegehalte in het bloed, ook wel hyperprolactinemie genoemd. Zowel door de omvang van de tumor als door het verhoogde prolactinegehalte kunnen diverse klachten ontstaan. De meest voorkomende symptomen zijn onvruchtbaarheid, vertraagde puberteit, melkafscheiding bij niet-zwangere vrouwen en een gebrek aan libido. De behandeling is voornamelijk medicamenteus, maar soms is chirurgie en/of radiotherapie nodig. De meeste patiënten hebben kleine hypofysetumoren met uitstekende vooruitzichten. De prognose voor grotere hypofysetumoren is variabel.

• Synoniemen van prolactinoom
• Epidemiologie van goedaardige hypofysetumor
• Mechanisme
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Onvruchtbaarheid en vele andere klachten
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling met medicatie
• Prognose van tumor in de hypofyse
• Complicaties van een Prolactinoom
• Impact van levensstijl en preventie

Synoniemen van prolactinoom

Voor een prolactinoom zijn ook andere termen gangbaar zoals:

• amenorree-galactorroe, niet-puerperaal
• galactorroe-amenorree-syndroom
• het Forbes-Albright-syndroom
• niet-plastische galactorroe

Epidemiologie van goedaardige hypofysetumor

Prolactinomen komen het meest voor bij mensen boven de veertig jaar. Vrouwen zijn vaker dan mannen aangetast, maar bij kinderen komen de tumoren zelden voor. Prolactinomen zijn goed voor maximaal veertig procent van alle klinisch erkende hypofyseadenomen (goedaardige gezwellen in de hypofyse van de hersenen). De gemiddelde prevalentie van een prolactinoom bedraagt naar schatting ongeveer 10 per 100.000 bij mannen en 30 per 100.000 bij vrouwen, met een piekprevalentie bij vrouwen van 25 tot 34 jaar.

Mechanisme

Een prolactinoom is een goedaardige tumor van de hypofyse die het hormoon prolactine produceert. Prolactine is voornamelijk betrokken bij de stimulatie van de melkproductie bij vrouwen, maar speelt ook een rol in andere lichaamsfuncties. De tumor zelf veroorzaakt een overproductie van prolactine, wat kan leiden tot een aantal endocriene en reproductieve verstoringen.

Prolactineproductie en effecten

Prolactine wordt geproduceerd door de lactotrope cellen in de voorkwab van de hypofyse. In normale omstandigheden helpt prolactine de melkproductie bij vrouwen tijdens en na de zwangerschap. Bij een prolactinoom is er een abnormale productie van prolactine, wat kan leiden tot onregelmatige menstruatie, onvruchtbaarheid en galactorroe (melkafscheiding buiten de zwangerschap).

Impact op andere hormonale assen

De tumor kan ook de productie van andere hypofysehormonen verstoren, wat gevolgen heeft voor de functies van andere endocriene klieren. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot verminderde productie van geslachtshormonen zoals oestrogeen bij vrouwen en testosteron bij mannen, wat seksuele dysfunctie kan veroorzaken.

Oorzaken

De precieze oorzaak van prolactinoom is anno 2024 nog niet volledig begrepen. Een prolactinoom is het meest voorkomende type hormoon-afscheidende hypofysetumor (adenoom). Bijna alle hypofysetumoren zijn goedaardig. De meeste prolactinomen ontstaan sporadisch. Bij 15 tot 60% van de gevallen verschijnt een prolactinoom als onderdeel van de erfelijke aandoening ‘multiple endocrine neoplasie type 1’ (MEN 1) of van familiale syndromen.

Risicofactoren

Er zijn verschillende factoren die het risico op het ontwikkelen van een prolactinoom kunnen verhogen, hoewel de exacte oorzaak vaak onbekend is. Genetische predisposities en omgevingsfactoren kunnen bijdragen aan het ontstaan van deze tumoren.

Genetische predispositie

In sommige gevallen kan prolactinoom deel uitmaken van een genetische aandoening, zoals het syndroom van multiple endocriene neoplasie type 1 (MEN1), waarin meerdere endocriene klieren tumoren kunnen ontwikkelen. Dit verhoogt het risico op prolactinomen, hoewel het in de meeste gevallen geen erfelijke aandoening is.

Hormonale factoren

Hormonale invloeden, zoals zwangerschap en lactatie, kunnen een grotere kans op prolactinoom met zich meebrengen. De hypofyse is tijdens deze periodes al actiever, wat mogelijk een factor is in de ontwikkeling van tumoren in de hypofyse.

Risicogroepen

Hoewel prolactinomen iedereen kunnen treffen, zijn er bepaalde groepen die een verhoogd risico lopen om deze tumoren te ontwikkelen.

Vrouwen in de vruchtbare leeftijd

Prolactinomen komen veel vaker voor bij vrouwen in de vruchtbare leeftijd, omdat deze tumoren meestal hormonale veranderingen veroorzaken die de menstruatiecyclus en vruchtbaarheid beïnvloeden. Dit kan leiden tot onregelmatige menstruaties, anovulatie (geen eisprong) en onvruchtbaarheid.

Mannen op oudere leeftijd

Bij mannen komen prolactinomen minder vaak voor, maar wanneer ze zich ontwikkelen, kunnen de symptomen ernstiger zijn door de effecten op het testosteronniveau, wat kan leiden tot seksuele disfunctie, verminderde spiermassa, en galactorroe.

Symptomen: Onvruchtbaarheid en vele andere klachten

Omvang
Ten minste de helft van alle prolactinomen is kleiner dan één centimeter (microprolactinoom) en komt vaker voor bij vrouwen. Grotere tumoren (macroprolactinomen) komen vaker voor bij mannen, vooral bij ouderen. De tumor kan een grote omvang bereiken voordat symptomen optreden. Prolactinomen kunnen worden ingedeeld op basis van hun grootte:

• Microprolactinoom: kleiner dan 10 millimeter, komt het meest voor
• Macroprolactinoom: groter dan 10 millimeter
• Gigantisch prolactinoom: groter dan 4 centimeter

Prolactinomen veroorzaken een breed scala aan symptomen, afhankelijk van de grootte van de tumor of de hypersecretie van prolactine. Microadenomen zijn meestal beperkt tot het sella turcica (Turks zadel) in de hersenen en veroorzaken geen compressiesymptomen. Macroadenomen (groter dan 1 cm) kunnen echter druk uitoefenen op aangrenzende structuren zoals het chiasma opticum (kruising van de linker- en rechtergezichtszenuw) of de sinus cavernosum (bloedboezem in het hoofd waarin de aderen van het oog uitmonden). Dit kan verschillende compressiesymptomen veroorzaken, zoals:

• Convulsies (stuipen: oncontroleerbare fysieke bewegingen en veranderingen in het bewustzijn)
• Craniale zenuwparasieën zoals een verlamming van de zesde hersenzenuw (oogbewegingsstoornis)
• Hoofdpijn
• Hydrocefalie (waterhoofd: te veel hersen- en ruggenmergvocht in de schedel)
• Hypofyse-apoplexie (medisch noodgeval door een spontane bloeding in de hypofysetumor; gaat gepaard met ernstige hoofdpijn, visusveranderingen en panhypopituïtarisme)
• Unilaterale exoftalmie (eenzijdige uitpuilende ogen)
• Veranderingen in het gezichtsvermogen zoals:
• Gezichtsveldstoornissen
• Verminderde gezichtsscherpte
• Wazig zicht

Verhoogde afscheiding van prolactine
Door de verhoogde afscheiding van prolactine ontstaan verschillende symptomen bij mannen, vrouwen en kinderen.

Mannen
Mannen ervaren erectiestoornissen, een laag aantal zaadcellen (door secundair hypogonadisme = onderontwikkelde geslachtsklieren), een verminderd libido, impotentie en verminderde spierkracht.

Vrouwen
Prolactine stimuleert de borsten om melk te produceren (lactatie). Bij niet-zwangere vrouwen met een prolactinoom ontstaat melkafscheiding uit de tepel (galactorroe). Daarnaast hebben vrouwen geen of onregelmatige menstruatie. Vrouwen zijn vaak onvruchtbaar (vrouwelijke onvruchtbaarheid) en hebben een verminderd libido. Een pijnlijke geslachtsgemeenschap kan ook optreden door een verhoogd prolactinegehalte in het bloed.

Kinderen
Kinderen met hyperprolactinemie stoppen met groeien en vertonen een vertraagde puberteit. Zestienjarigen hebben mogelijk nog nooit gemenstrueerd (primaire amenorroe).

Andere symptomen
Andere symptomen van hyperprolactinemie zijn:

• Acromegalie (overproductie van groeihormoon) / Gigantisme (overmatige groei), wat bij circa 10% van de patiënten voorkomt
• Angst
• Emotionele instabiliteit
• Neerslachtigheid
• Osteopenie (verminderde botdichtheid zonder symptomen)
• Osteoporose (verlies van botmassa met risico op botbreuken)
• Vermoeidheid

Alarmsymptomen

De symptomen van prolactinomen zijn variabel en kunnen sterk afhangen van de grootte van de tumor, de mate van prolactineproductie en of er druk op omliggende structuren in de hersenen wordt uitgeoefend.

Menstruatiestoornissen bij vrouwen

Een van de eerste symptomen van prolactinoom bij vrouwen is vaak een verstoring van de menstruatiecyclus, zoals amenorroe (het uitblijven van menstruatie) of oligomenorroe (onregelmatige menstruatie). Dit komt doordat hoge prolactinespiegels de normale hormoonproductie die verantwoordelijk is voor de menstruatiecyclus verstoren.

Onvruchtbaarheid en galactorroe

Vrouwen met prolactinomen kunnen ook onvruchtbaarheid ervaren, omdat verhoogde prolactinespiegels de ovulatie kunnen onderdrukken. Galactorroe, of melkafscheiding uit de borsten buiten de zwangerschap, is een ander veel voorkomend symptoom van prolactinoom bij vrouwen.

Symptomen bij mannen

Bij mannen kunnen prolactinomen leiden tot seksuele dysfunctie, zoals erectiele disfunctie of verminderde libido, en bij hogere prolactinespiegels kunnen ze ook galactorroe ervaren, hoewel dit zeldzamer is. Daarnaast kunnen mannen ook last hebben van verminderde vruchtbaarheid en verlies van spiermassa door verminderde testosteronniveaus.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
De diagnose van een prolactinoom wordt sneller gesteld bij vrouwen dan bij mannen omdat vrouwen eerder onregelmatige menstruatieperiodes ervaren. Een uitgebreid vraaggesprek en lichamelijk onderzoek zijn nodig om andere oorzaken van hyperprolactinemie uit te sluiten en om alle aanwezige klachten te noteren. Bij een macroadenoom is een oogheelkundig onderzoek noodzakelijk. De oogarts voert dan een gezichtsveldonderzoek uit om gezichtsvelddefecten op te sporen.

Diagnostisch onderzoek
Bloedonderzoek
De arts voert een bloedonderzoek uit om de hormoonspiegels te controleren. De prolactinespiegels zijn meestal direct evenredig aan de tumorgrootte:

• Minder dan 200 ng/ml bij tumoren kleiner dan één cm
• 200 ng/ml tot 1000 ng/ml bij hypofysetumoren van één tot twee cm
• Meer dan 1000 ng/ml bij tumoren groter dan twee cm in diameter

Als het prolactineniveau niet overeenkomt met de tumorgrootte, kan dit wijzen op een slecht gedifferentieerd prolactinoom of de aanwezigheid van een grote cystecomponent in de tumor.

Beeldvormende onderzoeken
Een CT-scan kan het gezwel in de hypofyse onthullen, maar een MRI-scan met gadolinium is het beste beeldvormende onderzoek om een goedaardige hypofysetumor op te sporen. Hiermee kan de anatomie van het hypothalamus-hypofyse-gebied gedetailleerd worden gevisualiseerd. Patiënten met tumoren die grenzen aan of worden gecomprimeerd door het chiasma opticum worden verder doorverwezen naar een oogarts.

Differentiële diagnose
Hyperprolactinemie is niet altijd het gevolg van een prolactinoom. Andere oorzaken van een verhoogd prolactinegehalte in het bloed zijn:

• Andere mogelijke hypofysetumoren zoals een craniofaryngioom (goedaardige hersentumor bij hypofyse), een meningioom, een dysgerminoom
• Borstwandletsels
• Chronisch nierfalen
• Zwangerschap
• Medicatiegebruik zoals bepaalde geneesmiddelen tegen braken en misselijkheid (anti-emetica), antipsychotica, opioïden (krachtige pijnstillers)
• Het Chiari-Frommel-syndroom
• Histiocytose X (Langerhans celhistiocytose: multisystemische aandoening)
• Hypothyreoïdie (een te traag werkende schildklier)
• Levercirrose
• Polycysteuze eierstokken (meerdere cysten op de eierstokken met hormonale veranderingen)
• Radiotherapie aan de hersenen
• Ruggenmergletsels
• Sarcoïdose (aandoening met symptomen aan ogen, longen, zenuwstelsel en huid)
• Stress
• Ziekte van Addison (bijnierinsufficiëntie)

Behandeling met medicatie

De meeste prolactinomen, vooral macroprolactinomen of symptomatische microadenomen, worden behandeld met medicijnen (dopamine-agonisten). Chirurgie en/of radiotherapie is alleen nodig als patiënten niet reageren op medicatie.

Prognose van tumor in de hypofyse

De prognose voor prolactinomen is over het algemeen goed, vooral als de tumoren tijdig worden gedetecteerd en behandeld. De meeste prolactinomen zijn goed-gelokaliseerd en kunnen effectief worden beheerd met medicatie, zoals dopamine-agonisten.

Behandeling en herstel

De meeste prolactinomen reageren goed op medicatie, zoals bromocriptine of cabergoline, die de prolactineproductie onderdrukken en vaak leiden tot tumorgroottevermindering. Chirurgie kan soms noodzakelijk zijn als de tumor niet goed reageert op medicatie of als er neurologische complicaties zijn.

Langdurige opvolging

Langdurige opvolging is vaak nodig om te monitoren of de tumor onder controle blijft, vooral bij grotere prolactinomen of bij patiënten die een chirurgische ingreep hebben ondergaan. Regelmatige beeldvorming en prolactinebepalingen zijn onderdeel van het opvolgingsproces.

Complicaties van een Prolactinoom

Een prolactinoom kan verschillende complicaties veroorzaken, afhankelijk van de grootte van de tumor en de mate van prolactine-overproductie. Hier zijn enkele mogelijke complicaties in detail beschreven:

• Visusproblemen: Bij macroprolactinomen kan de tumor druk uitoefenen op het chiasma opticum, wat kan leiden tot gezichtsveldverlies (bitemporale hemianopsie), wazig zien of zelfs verlies van het gezichtsvermogen.
• Hypopituïtarisme: Door de druk van een grote tumor op de hypofyse kunnen andere hormoonproducerende delen van de hypofyse beschadigd raken, wat leidt tot een verminderde productie van andere essentiële hormonen (bijvoorbeeld ACTH, TSH, LH, FSH, GH). Dit kan resulteren in vermoeidheid, gewichtsverlies, koude-intolerantie en andere endocriene stoornissen.
• Osteoporose en botbreuken: Langdurige hyperprolactinemie kan leiden tot verminderde botdichtheid (osteopenie) en osteoporose, wat het risico op botbreuken verhoogt. Dit komt voornamelijk doordat verhoogde prolactinespiegels de productie van oestrogeen (bij vrouwen) en testosteron (bij mannen) onderdrukken, die belangrijk zijn voor de botgezondheid.
• Hypofyse-apoplexie: Dit is een zeldzame maar ernstige complicatie waarbij een bloeding of infarct optreedt in de hypofysetumor. Het kan acute hoofdpijn, visusverlies, dubbele visie, misselijkheid, braken en zelfs bewustzijnsverlies veroorzaken. Hypofyse-apoplexie vereist onmiddellijke medische interventie.
• Onvruchtbaarheid: Zowel mannen als vrouwen kunnen onvruchtbaarheid ontwikkelen als gevolg van hyperprolactinemie. Bij vrouwen kan dit zich manifesteren als anovulatie (het niet ovuleren), terwijl mannen een verminderde spermaproductie kunnen hebben.
• Emotionele en psychische problemen: Patiënten met prolactinoom kunnen last hebben van depressie, angst en andere emotionele problemen, die het gevolg kunnen zijn van hormonale onevenwichtigheden en de psychosociale impact van de ziekte.
• Verminderde libido en seksuele disfunctie: Bij zowel mannen als vrouwen kan een prolactinoom leiden tot een verminderd libido en seksuele disfunctie. Mannen kunnen erectiestoornissen ervaren, terwijl vrouwen last kunnen hebben van een verminderd seksueel verlangen en vaginale droogheid, wat kan leiden tot pijn tijdens geslachtsgemeenschap.
• Galactorroe: Vrouwen kunnen melkafscheiding uit de tepels ervaren (galactorroe) die niet gerelateerd is aan zwangerschap of borstvoeding. Dit kan soms ook bij mannen voorkomen, zij het zeldzamer.
• Verhoogd risico op andere hypofyse-adenomen: Patiënten met een prolactinoom kunnen een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van andere soorten hypofysetumoren. Regelmatige monitoring is daarom essentieel.

Deze complicaties benadrukken het belang van een tijdige diagnose en behandeling van prolactinomen om ernstige gevolgen te voorkomen en de levenskwaliteit van de patiënt te verbeteren.

Impact van levensstijl en preventie

Recente studies hebben aangetoond dat een gezonde levensstijl een rol kan spelen bij het beheersen van prolactinoomklachten. Stressreductie, een evenwichtige voeding en regelmatige lichaamsbeweging kunnen bijdragen aan het verbeteren van de algehele gezondheid en het verminderen van symptomen. Hoewel preventie van prolactinomen niet altijd mogelijk is, kunnen regelmatige medische controles helpen bij het vroegtijdig opsporen en behandelen van hormonale onregelmatigheden.

Lees verder

• Onvruchtbaarheid: Oorzaken van vruchtbaarheidsproblemen
• Hypofysetumoren: Tumor in hypofyse met veel symptomen
• Hyperprolactinemie: Verhoogde prolactinewaarden in het bloed
• Vrouwelijke onvruchtbaarheid (infertiliteit bij vrouwen)
• Mannelijke onvruchtbaarheid (infertiliteit bij mannen)