Hormonen - Humeur, emotie & stress

Hormonen hebben een grote impact en diverse effecten. Naast aandrijving van het hormonale systeem, spelen ze i.s.m. met het zenuwstelsel ook een grote rol bij emotie, humeur, stemming, seks, stress en gedrag. Vooral prethormonen, hormonen als adrenaline, cortisol, noradrenaline, endorfine, dopamine, melatonine, serotonine hebben o.a. invloed op emotie, humeur, gedrag, seks, kicks en lust of high gevoel. Sommige hormonen kunnen zelfs als antidepressivum werken.

Hormonale systeem: Interactie, humeur, emotie en stress

Het hormoonstelsel beïnvloedt de regulatie, samenhang, onderlinge communicatie, wisselwerking en coördinatiesystemen binnen de hormoonhuishouding, waarbij de hypothalamus via de hypofyse een regelende rol heeft. De hormoonproducerende (endocriene) klieren: schildklier en bijschildklier, alvleesklier, bijnieren, geslachtsklieren (eierstokken, testikels) - onder supervisie van de hypofyse - produceren samen rond de tweehonderd hormonen. Deze staan allemaal met elkaar in verbinding en communiceren onderling voortdurend met elkaar (interactie). In samenwerking met het zenuwstelsel beheerst het hormonale systeem c.q. endocriene stelsel de activiteit van alle organen en systemen in ons lichaam. Het woord hormonen komt van het Griekse 'hormân', hetgeen aandrijven / in beweging brengen betekent.

Hormonen drijven dus de activiteit van organen aan, zowel in versnellende als juist afremmende zin. Hormonen zijn chemische boodschappers die een enorme impact hebben; een zeer geringe hoeveelheid kan al een intensief effect te weeg brengen. Gezien de bovenbeschreven verscheidenheid, complexiteit, hoeveelheid, verbindingen en interactie tussen de diverse hormonen onderling, wekt het dan ook geen verbazing dat het toedienen of overschot van één enkel hormoon of juist een tekort hieraan, een kettingreactie tot gevolg heeft binnen het hele hormonale systeem.

Hormonen en zenuwstelsel

Naast de cruciale rol betreffende het hormoonstelsel, bevat de hypothalamus ook over belangrijke centra van het autonome zenuwstelsel. Uit meerdere onderzoeksbevindingen komt naar voren dat activiteiten in bepaalde hypothalamusgebieden ook samen blijken te hangen met de fysiologische aspecten van stress en emoties, emotionele gevoelens en gedrag. Uit verschillend onderzoek komt naar voren dat er bepaalde centra te onderscheiden zijn voor lust- en onlustgevoelens, agressief gedrag en vlucht- en vechtgedrag (flight or fight).

Hormonen en emotie

Hoewel de onderzoekingen nog in volle gang zijn en er nog niet echt heel veel bekend of zeker is, komt de invloed van hormonen op emotie en gevoel steeds vaker en sterker naar voren. Emotie en emotioneel gevoel staan mede onder invloed van het limbische systeem, dat gelokaliseerd is in het binnenste gedeelte van de grote hersenen. De grote hersenen hebben verbindingen met de rest van het hersengebied c.q. hersendelen en tevens met de hypothalamus.

De mens kent aan waargenomen zintuiglijke indrukken van bepaalde situaties en de omgeving een betekenis toe, die een bepaalde emotionele waarde heeft. Hoewel deze betekenisverlening gedeeltelijk samenhangt met bv. individuele, biologische (erfelijke) factoren en ervarings- en leerprocessen, blijkt er ook een sterke fysiologische component een rol te spelen. Bij met name sterke emoties waaronder angst, woede en opwinding, verandert het fysiologische functioneren. Dit veranderde lichamelijke functioneren wordt voornamelijk veroorzaakt door het sympathische zenuwstelsel en het hormoonstelsel. De veranderingen betreffen onder meer:

• hartfrequentie
• bloeddruk
• bloedverdeling door het lichaam (rood of bleek zien)
• pupilgrootte
• huilen (traanproductie)
• zweetklieractiviteit
• maagsapproductie
• waakzaamheid, alertheid (arousal)

Deze fysiologische veranderingen vinden spontaan c.q. uit zichzelf plaats, hetgeen autonome reactie wordt genoemd. Deze veranderingen worden soms ook in het kader van de staat of mate van emotionele beroering geplaatst. Twee voorbeelden om dit duidelijk te maken. In bepaalde culturen wordt bv. huilen, de hoeveelheid tranen die men vergiet als maat gezien voor de hoeveelheid verdriet die men ervaart. Ook een leugendetector, zoals in Amerika veel wordt gebruikt, is op dit principe gebaseerd, waarbij de (elektrische) huidweerstand wordt gemeten. Bij een emotie of opwinding die (in principe) plaatsvindt indien men een leugen vertelt, treedt een verhoogde activiteit van de zweetklieren op. Deze verhoogde activiteit wordt gemeten door de leugendetector.

Het onderzoek naar specifieke en gedifferentieerde verbanden tussen emotie en hormonen gaat nog steeds door en op vele vragen zijn nog geen expliciete antwoorden voorhanden. Wel is duidelijk geworden dat er een universele (instinctmatige) manier bestaat waarop het menselijk organisme zich voorbereidt op acties, waarbij snel en adequaat handelen vereist is, n.l. bij bedreigende of stressvolle situaties of gebeurtenissen.

Hormonen en stress of actie

De stressreactie, de vlucht of vechtrespons treedt ook in werking bij situaties als:

• angst
• kou
• woede
• lichamelijke inspanning
• onthouding van slaap

Het lichaam bereidt zich in deze situaties voor op snelle actie (fight of flight). In dit proces spelen de bijnieren een cruciale rol; deze geven adrenaline af. De hypofyse geeft door een verhoogde ACTH-afgifte cortisol af. Dit heeft tot gevolg dat:

• het hart sneller gaat kloppen
• er glucose in het bloed komt
• de haarvaten in de spieren zich meer openen
• het niveau van waakzaamheid In de hersenen verhoogt

Deze fysiologische reactie, waarbij het organisme in staat van paraatheid wordt gebracht, is een functionele en adequate manier om te overleven, te vluchten bij bedreigende, emotionerende of stressopwekkende situaties. In de wereld van vandaag is deze reactie echter zelden nodig, behalve dan incidenteel bij traumatische stress of bedreigende noodsituaties.

Met name de werking van stress op het fysiologische functioneren is een centraal punt van aandacht in studies en onderzoek. Indien een toestand van stress namelijk over langere periodes blijft bestaan (terwijl het geactiveerde mechanisme voor bv. vlucht of vechtreactie niet wezenlijk noodzakelijk is), kan dit tot problemen leiden, voornamelijk tot allerlei uitputtingsverschijnselen. Op de langere duur kunnen bepaalde organen hierdoor schade ondervinden. Problemen, psychosomatische verschijnselen genoemd, die kunnen optreden zijn de effecten op o.m:

• het hart (hart- en vaatziekten)
• de maag (maagzweer)
• de spieren (rugpijn)
• het immuunsysteem (weerstandsverlaging: verhoging vatbaarheid voor infecties, vnl. door cortisol)

Psychoneuro-immunologie

De medisch wetenschappelijke tak waar de studie en behandeling van het endocriene i.c. hormonale stelsel onder valt is de endocrinologie (vaak een aparte afdeling in bv. ziekenhuis). Een nieuwe tak in de wetenschap is psychoneuroendocrino-immunologie of psychoneuro-immunologie, die ontstaan is ten gevolge van het inzicht dat het centrale zenuwstelsel, het hormonale c.q. endocriene systeem en het immuunsysteem aan elkaar gelieerd zijn en geïntegreerd functioneren.

Hormonen en hormoonspiegel

Hormoonspiegels zijn bij iedereen onderhevig aan voortdurende verandering, hoewel dit gegeven het meest bekend is, waar het het vrouwelijke lichaam betreft. In verschillende studies betreffende hormoonspiegels, ligt het accent op het onderwerp bioritme oftewel een regelmatig stijgend en dalend patroon binnen een bepaald tijdsbestek: een etmaal. Zo komt uit onderzoek naar voren dat de cortisolspiegel (bijnier) over het algemeen een piek heeft tussen zes en acht uur in de ochtend en dat deze piek bij de adrenalinespiegel in de middag ligt.

Deze bioritmes zijn grotendeels - extreme omstandigheden daargelaten - onafhankelijk van een slapende of wakende toestand van het lichaam en gaan continue door, los van wat men doet. Zo hebben bv. lichaamstemperatuur, slaperigheid en het niveau van het hormoon melatonine in principe ook een vaststaand ritme en patroon, los van de concrete levensomstandigheden. Deze cycli raken uiteindelijk pas verstoord onder extreme omstandigheden, bv. indien men volledig uit zijn normale dagelijkse ritme gehaald wordt bij totale isolatie van de buitenwereld (zoals bv. gijzelingen, martelingen). Het organisme blijkt een interne klok te hebben die de cycli, het bioritme per etmaal in principe autonoom bepalen en regelen. Deze autonome inwendige klok dient echter wel door factoren uit de omgeving bijgesteld te worden om 'gelijk te blijven lopen' om niet ontregeld te raken of te verdwijnen. De belangrijkste factor in deze, die tot nu toe uit onderzoek naar voren komt, is licht.

Hormonen en het humeur

Zoals gezegd zijn hormoonspiegels bij iedereen onderhavig aan voortdurende verandering, maar dat dit gegeven het meest bekend is waar het vrouwen betreft. Vaak wordt dit uitgedrukt in zinnen als: '"ja hoor, ze heeft het weer", "de hormonen zeker", "ze is zeker ongesteld" of "typisch zwangerschapshumeurtje" of woorden van deze strekking. Het is inderdaad waar dat er bij vrouwen (hoewel dit niet bij iedere vrouw dezelfde impact heeft), meerdere momenten of periodes zijn waarop er flinke schommelingen in de hormoonspiegel plaatsvinden (rond de eisprong, voor (PMS) en tijdens de menstruatie, tijdens zwangerschap, tijdens en na de bevalling en tijdens de overgang.

Bij mannen zijn hormoonschommelingen minder bekend, maar deze zijn vinden wel degelijk plaats. Normaal gesproken al, maar zeker in de 'mannen overgang’ (penopauze). In deze periode neemt de productie van het mannelijk hormoon testosteron namelijk af. Dit kan o.a. tot gevolg hebben:

• minder zin in seks
• depressieve gevoelens
• slaap- en concentratiestoornissen
• gewichtstoename

Uit verschillende onderzoeksbevindingen komt de relatie tussen stemmingswisselingen oftewel humeur en hormonen naar voren. Dit kan zich bv. uiten in een onbedwingbare behoefte aan chocola (voornamelijk bij vrouwen), prikkelbaarheid, een somber of depressief gevoel of juist een sterk geluksgevoel (bv. bij verliefdheid).

Hormonen zoals kick- en prethormonen

Zoals hierboven beschreven is, zijn bepaalde cycli van hormonen autonoom en staan los van wat men doet. Toch zijn er manieren en uiterlijke omstandigheden die de hormoonwerking kunnen beïnvloeden in de mate of hoeveelheid van afgifte van hormonen of hormoonstoffen. Een algemeen bekende is de adrenaline kick, ook wel prethormoon genoemd, bij hardlopen of fitness. Ook allerlei andere sporten en activiteiten als wandelen, fietsen, zwemmen, dansen en seks zorgen voor de aanmaak van extra hormonen of prethormonen. Bekende (pret)hormonen zijn o.a:

• adrenaline
• noradrenaline
• endorfine
• dopamine
• serotonine

Deze prethormonen veroorzaken alle een lekker gevoel, geven een ontspannen, opgeruimd en energiek gevoel en werken als een natuurlijk middel tegen sombere gevoelens of depressiviteit (natuurlijk antidepressivum). Omgekeerd kan een tekort aan deze hormoonstoffen ook een depressief gevoel geven. Extremere sporten of activiteiten (ook wel thrillseeking genoemd) zoals bv. bungy jumping of een parachutesprong, veroorzaken een acute fikse kick en staan bekend als runners high; hierbij komt ineens een fikse endorfinestoot vrij in het lichaam, hetgeen een high gevoel geeft.

Lees verder

• Hormonen - Gezonde tips
• Hormonen - Hormoonproblemen & tips
• Hormonen - PMS en overgang & tips