Pas op voor de malariamug!

Malaria is een ziekte uit verre, hete landen, zo wordt vaak gezegd. En dan met name de bosachtige gebieden in Afrika en Azië. Toch is dat maar voor een deel waar. Voor de Tweede Wereldoorlog zaaide de malariamug ook dood en verderf in Nederland. In principe kan malaria terugkomen in Nederland. De specifieke mug – de overbrenger van de ziekte – is er al. Sterker nog, hij is nooit weggeweest. Wie vaak in het buitenland is voor zaken of vakantie mag een goede profylaxe niet vergeten. Overigens bieden medicijnen nooit honderd procent bescherming tegen malaria.

Inhoud

• Wat is malaria?
• De malariamug is ook in Nederland
• De ontwikkeling van de parasiet
• Ziekteverschijnselen (symptomen)
• Soorten malaria
• Malaria tertiana
• Malaria quartana
• Malaria tropica
• Op vakantie in een land waar malaria heerst
• Vroeger en nu
• Broeikaseffect

Wat is malaria?

Malaria, ook wel moeraskoorts genoemd, is een van de ernstigste en meest verspreide infectieziekten ter wereld. In de eerste decennia van de 21ste eeuw overleden er jaarlijks nog steeds ruim een half miljoen mensen aan en zijn honderden miljoenen mensen ziek. Op de mens wordt deze aandoening overgebracht door de malariamug.

Oorzaak
De oorzaak van de ziekte is de eencellige parasiet Plasmodium, behorend tot de Sporozoa. Er zijn verschillende soorten Plasmodium. De gevaarlijkste is de Plasmodium falciparum, die de dodelijke malaria tropica overbrengt.

De malariamug is ook in Nederland

De drager van de parasiet is de Anopheles, er zijn ongeveer 400 soorten, waarvan er pakweg dertig malaria kunnen overbrengen. Ze zijn ook in Nederland te vinden, waardoor in principe malaria ook in de Lage Landen vaste voet aan de grond zou kunnen krijgen. Het is echter nog steeds een importziekte, zoals framboesia en de slaapziekte.

Herken de malariamug
De Anopheles is gemakkelijk te herkennen. De zittende mug houdt het lijfje in een schuine hoek ten opzichte van de ondergrond, dit in tegenstelling tot veel niet-malariamuggen, waaronder de Culex die het lichaam evenwijdig met de ondergrond houdt.

De ontwikkeling van de parasiet

Zodra de malariamug (Anopheles) iemand steekt, krijgt de persoon in kwestie de parasiet via de mug in het lichaam. De mug heeft bloed nodig, omdat ze anders geen eitjes kan leggen. Om die reden wordt malaria alleen door vrouwtjesmuggen overgebracht. Eenmaal in de lever ontwikkelen de parasieten zich snel. Tijdens een specifieke ontwikkelingsfase komen de parasieten in de rode bloedcellen terecht, waar ze zich delen. Uiteindelijk betekent dat na ongeveer 2-3 dagen het einde van de betreffende cellen. Vervolgens dringen de malariaparasieten andere rode bloedcellen binnen. Deze cyclus herhaalt zich, waardoor de hoeveelheid parasieten in het bloed exponentieel toeneemt.

Toxinen
De duur en intensiteit van de aanval is mede afhankelijk van het soort Plasmodium. Het gevolg van deze ‘vernietigingsslag’ is dat de patiënt aan een te laag hemoglobinegehalte gaat lijden en door de vele toxinen koorts krijgt. Sommige parasieten blijven achter in de lever. Zodra de weerstand van de patiënt verlaagt, kan malaria weer gaan opspelen, ook tientallen jaren na de eerste besmetting. De ongeslachtelijke ontwikkeling van de parasiet vindt plaats in de rode bloedcel, wat tot verwoesting van die cel leidt. Daarnaast ontstaan in het bloed gametocyten, die zich verder ontwikkelen in de mug. De sporozoïeten die het gevolg zijn van deze geslachtelijke ontwikkeling worden door de mug met het speeksel uitgescheiden en infecteren de mens.

Ziekteverschijnselen (symptomen)

Mogelijk een week na de besmetting – afhankelijk van het soort Plasmodium – ontstaan er verschijnselen die op griep lijken, zoals hoofdpijn en spierpijn, vermoeidheid, misselijkheid en mogelijk diarree. Karakteristiek voor malaria zijn de koortsaanvallen (zeer hoge koorts), compleet met koude rillingen, braken en algehele malaise. Vaak is de milt vergroot, treedt er geelzucht en anemie op, en is de hoofdpijn bijna ondraaglijk. Malaria wordt aangetoond door onderzoek van een druppel bloed. Tijdens een koortsaanval, als de parasieten uit de rode bloedcel stromen, is de kans het grootst dat de diagnose gesteld kan worden

Soorten malaria

Drie soorten malaria bepalen het ziektebeeld, waarvan de malaria tropica het gevaarlijkst is. Karakteristiek is de continue koorts, met slechts kortdurende dalingen. Het is een zeer slopende vorm van malaria.

Malaria tertiana

(Plasmodium vivax)
Na enkele dagen koorts en algemene klachten treden de eerste aanvallen op. In het begin is de koorts er elke dag, later om de 48 uur. De aanval duurt 4-6 uur en gaat gepaard met een koude rilling, hoge koorts en een snelle temperatuurdaling, met hevig transpireren.

Malaria quartana

(Plasmodium malariae)
De aanval duurt korter en treedt elke 72 uur op, maar soms ook vaker als twee generaties parasieten zich gelijktijdig ontwikkelen. Recidieven zijn ook na tientallen jaren mogelijk.

Malaria tropica

(Plasmodium falciparum)
Continue koorts, met af en toe een snelle en kortdurende daling van de lichaamstemperatuur. Dit is de gevaarlijkste soort. Er vormen zich dan zoveel parasieten dat de haarvaatjes van belangrijke organen, zoals de hersenen, dichtslibben. Het risico van een dodelijk ziekteverloop is dan ook veel groter dan bij de anderen soorten malaria.

Op vakantie in een land waar malaria heerst

Wie voor zaken of vakantie naar malariagebieden gaat, doet er goed aan zich te realiseren dat er tal van muggensoorten (Anopheles) zijn die malaria overbrengen. Sommige soorten broeden en leven vooral in de schaduw van de bossen, andere verkiezen zonnige oorden. Veel soorten hebben zoet water nodig, andere leggen hun eitjes in brak water.

Algemene voorzorgsmaatregelen

• Draag in elk geval ’s avonds – muggen zijn dan het actiefst – een lange broek of rok en een shirt met lange mouwen. Vergeet de schoenen en sokken niet.
• Smeer de onbedekte huid – gezicht, hals, enkels, enz. – in met een insectenwerend middel.
• Slaap onder een klamboe, of in een muggenvrije kamer.

Medicijnen
Medicijnen beschermen u nooit honderd procent tegen malaria. Neem ze in combinatie met de algemene voorzorgsmaatregelen en volg de adviezen van de arts en de gebruiksvoorschriften in de bijsluiter strikt op. Afhankelijk van uw reisbestemming zijn onder andere de volgende medicamenten gangbaar:

• Proguanil (Paludrine). Als u naar streken reist waar geen resistente malariaparasieten leven. Tweemaal daags één tablet. Begin daarmee op de vertrekdag. Neem het medicijn ook gedurende een maand na terugkomst.
• Proguanil (Paludrine) en chloroquine (Nivaquine). Geschikt als u naar gebieden reist waar de malariaresistentie gering is. Proguanil tweemaal daags één tablet; chloroquine eenmaal per week drie tabletten.
• Mefloquine (Lariam). Voor in gebieden met resistente malaria. Een tablet per week.
• Atovaquon en proguanil (Malarone). Na aanvangsdosis eenmaal daags één tablet. Na terugkomst gaat u daar één week mee door.

Vroeger en nu

Malariamuggen voelen zich op hun best in warme, vochtige streken. Men denkt dan meteen aan Azië en Afrika. Toch is malaria geen karakteristiek tropische ziekte. Het is inderdaad zo dat in Afrika de meeste slachtoffers te betreuren zijn, maar dat is ook het gevolg van het feit dat er niet voldoende middelen zijn om de ziekte te bestrijden. Een gebrekkige infrastructuur en slechte hygiëne doen de rest.

Vaccin
Er is nog geen effectief vaccin voor alle leeftijdsgroepen tegen malaria, wat het probleem gelet op het voorgaande alleen maar nijpender maakt. Wel wordt er veel onderzoek gedaan naar een vaccin, is er sprake van enkele doorbraken en zijn malariavaccinaties bij kinderen in Afrika zeer bemoedigend. Nederland werd in 1970 officieel ‘malariavrij’ verklaard. De ziekte kwam eeuwenlang in Zeeland voor, maar ook in Limburg en Brabant bij arbeiders die de kanalen uitgroeven. Pas in de twintigste eeuw werd malaria serieus bestreden.

Broeikaseffect

De malariamug gedijt het best in een warm klimaat. Wereldwijd voelt deze mug zich echter in veel streken thuis. Mede door het broeikaseffect zijn de Nederlandse winters zachter en de zomers natter en warmer. In combinatie met het feit dat ons land er steeds meer natte natuurgebieden bij krijgt, moet men zich wellicht zorgen gaan maken. Vooral ook omdat malaria van oudsher in Nederland inheems is geweest. Dit feit wordt vaak onderschat, waarschijnlijk omdat het zo lang geleden is dat de ziekte hier huis hield.

Betere medicijnen
Een relativerend, geruststellend woord komt van dr. Pim Martens, senior-onderzoeker aan de Universiteit van Maastricht: ‘In de jaren vijftig is malaria uit Nederland verdwenen. De muggen die de aandoening over kunnen brengen zijn er nog wel, maar het aantal is flink gedaald; het insect kan niet tegen vervuild oppervlaktewater. Betere behuizing en een goede infrastructuur houden het aantal muggen eveneens binnen de perken. Als de arts de infectie niet over het hoofd ziet, is malaria goed te behandelen. Bovendien schrijven de artsen in het Westen duurdere en betere medicijnen voor, in tegenstelling tot de goedkope en inferieure middelen die in de ontwikkelingslanden voorhanden zijn.’ Maar toch...! Door de wereldwijd toenemende malariaresistentie zouden die voordelen bij een uitbraak in Nederland wel eens minder positief kunnen zijn dan gedacht.

Lees verder

• De onverzadigbare malariamug
• Steekmuggen – soorten, kenmerken en voortplanting
• Zo ontstaat bloedarmoede (anemie)
• Anatomie & fysiologie in 10 stappen – het bloed
• De wonderlijke rode bloedcellen (erytrocyten)